Khi con tu hú
(Huế 7/1939)
Khi con tu hú gọi bầy,
Lúa chiêm đang chín, trái cây ngọt dần.
Vườn râm dậy tiếng ve ngân,
Bắp rây vàng hạt đầy sân nắng đào.
Trời xanh càng rộng càng cao,
Đôi con diều sao lộn nhào từng không.
Ta nghe hè dậy bên lòng,
Mà chân muốn đạp tan phòng hè ôi !
Ngột làm sao, chết mất thôi,
Con chim tu hú ngoài trời cứ kêu !
Tiếng chim tu hú vọng qua song sắt nhà tù hay tiếng chim trong nỗi nhớ, trong hoài niệm ?
chim tu hú Chim thì "gọi bầy". Lúa chiêm thì "đương chín". Trái cây thì "ngọt dần". Âm thanh ấy, hương vị ấy thể hiện nỗi nhớ đồng quê, nhớ hàng xóm thân yêu. Chữ "đương chín" và "ngọt dần" gợi tả thời gian đang lặng lẽ trôi qua. Một giọng thơ bồi hồi tha thiết: "Nghe chim như nhắc tấm lòng thần hôn" (Truyện Kiều - Nguyễn Du).
Khi con tu hú gọi bầy,
Lúa chiêm đương chín, trái cây ngọt dần.
Giữa trốn ngục tù "lòng sôi rạo rực", người chiến sĩ trẻ nhớ "tiếng ve ngân", nhớ màu "vàng" của bắp, nhớ màu "đào" của nắng. Cảnh sắc đồng quê trong hoài niệm trào lên trong tâm hồn biết bao bình dị, thân thiết, yêu thương:
Vườn râm dậy tiếng ve ngân,
Bắp rây vàng hạt, đầy sân nắng đào.
Có khao khát sống mới có nỗi nhớ ấy. Vần thơ đầy màu sắc, ánh sáng và âm thanh. Tiếng vê chứa đầy tâm trạng. Ve không kêu mà là "ve ngân". Sáu trăm năm về trước, Nguyễn Trãi lấy tiếng ve để nói về cảnh tình mùa hè:
Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương.
(Quốc âm thi tập).
Sau này trong bài "Việt Bắc", Tố Hữu lại viết:
Ve kêu rừng phách đổ vàng.
Sau tiếng ve là màu "vàng" của bắp, là màu "đào" của nắng hiện lên. Chữ "ngân" tả tiếng ve sôi lên và ngân dài trong vườn quê. Chữ "đầy" gợi nắng đẹp, nắng chan hòa, nắng rực rỡ.
Nỗi nhớ trở nên bồi hồi: nhớ bầu trời xanh, nhớ con diều sáo "lộn nhào" giữa cái mênh mông "cao rộng" của tầng không. Hình ảnh con diều "lộn nhào từng không" mang ý nghĩa biểu tượng cho sự tung hoành và khát vọng tự do:
Trời xanh càng rộng càng cao,
Đôi con sáo diều lộn nhào từng không.
Sáu câu thơ đầu làm hiện lên bức tranh đồng quê thân yêu. Thơ nên nhạc, nên họa. Ngôn từ trong sáng, tinh luyện. Mỗi chữ được dùng như được chắt lọc qua hồn quê và hồn thơ đậm đà: "đương chín, ngọt dần, dậy tiếng ve ngân, đầy sân nắng đào, xanh, rộng, cao, lộn nhào,.."
Trẻ trung và yêu đời, say mê và khao khát sống, khao khát được tự do. Nhà thơ đang bị đày đọa trong ngục tối, nhưng tinh thần ở ngoài lao mới có cảm xúc, cảm hứng ấy.
Giọng thơ từ tha thiết nhớ chuyển thành uất hận sục sôi:
Ta nghe hè dậy bên lòng,
Mà chân muốn đạp tan phòng, hè ôi !
Ngột làm sao, chết mất thôi,
Con chim tu hú ngoài trời cứ kêu !
Mùa hè đã đến, mùa hè đang qua. Bao âm thanh đã "dậy bên lòng", thôi thúc, giục giã "muốn đạp tan phòng" xà lim chật chội. Không cam chịu cảnh tù đày ! Lòng uất hận dâng trào muốn phá tung chốn ngục tù chật chội và ngột ngạt. Câu thơ "Ngột làm sao, chết mất thôi" với cách ngắt nhịp 3/3, cảm xúc như nén xuống bỗng trào lên thể hiện một ý chí bất khuất. Quyết sống vì tự do ! Quyết chết vì tự do ! Mở đầu bài thơ là tiếng chim tu hú "gọi bầy", khép lại bài thơ là tiếng chim tu hú "ngoài trời cứ kêu". Tiếng chim vừa gợi nhớ gợi thương, vừa giục giã lên đường chiến đấu.
"Khi con tu hú" là khúc ca tâm tình, là tiếng gọi đàn, hướng về đồng quê và bầu trời tự do với tất cả tình yêu và niềm khao khát cháy bỏng. Bài thơ ghi lại một nét đẹp bức chân dung tinh thần tự họa của người thanh niên cộng sản Tố Hữu thuở ấy, để ta ngưỡng mộ và tin yêu.