Hàng triệu năm anh qua trái đất có một lần
Có một lần anh là tài năng.
... Rút ra cái gì như là tuyết băng
Trao cho người viên ngọc thơ tuyệt vời chói lọi
(Di cảo Thơ 2)
Đó là những dòng thơ Chế Lan Viên viết về Hàn Mặc Tử và điều ấy thật đúng với bài thơ Đây thôn Vĩ Dạ. Bài thơ ca ngợi vẻ đẹp thơ mộng của xứ Huế và kín đáo gởi gắm niềm khát khao gắn bó với tình người, tình đời của nhà thơ. Gợi tả cảnh mà chan chứa nỗi niềm là khổ thứ hai của bài thơ:
Gió theo lối gió, mây đường mây
Dòng nước buồn thiu hoa bắp lay
Thuyền ai đậu bến sông trăng đó
Có chở trăng về kịp tối nay ?
Khổ thơ đầu gợi tả vẻ đẹp trong sáng tinh khôi, mới mẻ, vui tươi của thôn Vĩ. Lòng người như quyến luyến trước vẻ đẹp ấy. Bức tranh còn gợi nhiều rung động khao khát yêu thương thầm kín, nên mạch thơ soi vào nội tâm tác giả. Hàn Mặc Tử mong ước được gặp người xưa, cảnh cũ nhưng thực tế đắng cay oan nghiệt, vì vậy chuyện tình duyên gắn bó chỉ là chuyện gió mây chia đường:
Gió theo lối gió, mây đường mây
Câu thơ cắt đôi, gió cuốn trong gió, mây về phía mây, mỗi vế được chắn trước sau bởi một từ gió và mây, tất cả như đóng khung số phận. Gió một đường và mây trôi về một ngả, trái ngược với quy luật tự nhiên. Đáng lý ra gió thổi mây bay, mây nương theo gió để có thể đưa nhau đến cuối đất cùng trời. Thế nhưng tất cả đều cách xa chia lìa. Khách thể phi lô gích ấy, trong tình cảnh này đã nói được sự xa cách của nhà thơ đối với cuộc đời và với người mình thầm yêu mến. Số phận cay nghiệt, nỗi vật vã bởi nỗi đau của bệnh tật làm cho duyên tình trở nên ngang trái vô vọng. Khát vọng không thành, nỗi đau tràn ngập tâm hồn, tràn ra ngoại cảnh thấm vào núi sông, buồn đến từng lá cây ngọn cỏ, dòng nước buồn nên cũng chẳng muốn trôi, còn hoa bắp khẽ lay trong gió nhẹ:
Dòng nước buồn thiu hoa bắp lay
Tác giả không chỉ gợi tả dòng sông buồn mà còn làm hiện lên cảnh dòng sông trong xanh lững lờ trôi trong nắng chiều tà gợi vẻ đẹp êm ả, hiền hòa của dòng Hương. Cảnh dòng sông còn gợi không khí riêng: trầm tư, mặc tưởng, chút sâu lắng, nhẹ nhàng đặc trưng của xứ Huế vẻ duyên dáng trữ tình của dòng Hương giang cũng đã được Tố Hữu ca ngợi:
Hương giang ơi, dòng sông êm
Quả tim ta vẫn ngày đêm tự tình
Tình yêu của nhà thơ đã mang dòng sông Hương đi xa.
Nỗi buồn nặng trĩu tâm tư đưa nhà thơ dần tách khỏi thực tại để bay về thế giới huyền ảo, thần tiên: cảnh dòng Hương chìm trong đêm trăng vừa như thực vừa như mộng:
Thuyền ai đậu bến sông trăng đó
Có chở trăng về kịp tối nay ?
Cả một miền quê chìm dưới ánh trăng đẹp như miền cổ tích, vẻ đẹp này của xứ Huế được nhà thơ Pháp ca ngợi:
Núi Ngự lơ thơ chòm cỏ mới,
Sông Hương lai láng bóng trăng xưa.
(Chailli Bert)
Cảnh thơ đã sáng lên với con thuyền trăng nằm trên bến sông trăng, cả không gian tràn ngập ánh trăng vàng. Cảnh thơ có vẻ đẹp như trong huyền thoại, lãng mạn, bay bổng mà có lần nhà thơ Hồ Chí Minh đã viết:
Giữa dòng bàn bạc việc quân
Khuya về bát ngát trăng ngân đầy thuyền.
Tâm hồn tác giả như đang sống trong miền cực lạc, sáng láng ấy. Nhưng trái tim đau buồn chưa tách hẳn khỏi cõi thực đế về vời bến mơ. Nên trong cảnh đẹp thiếu vắng tình người ấy, lòng nhà thơ đã trỗi lên niềm khao khát yêu thương hạnh phúc, dù biết rằng xa xôi vô vọng. Vì thế khổ thơ đọng lại với câu hỏi đầy khắc khoải âu lo:
Có chở trăng về kịp tối nay?
Thơ của Hàn Mặc Tử là cả một thế giới của trăng với nhiều màu vẻ khác nhau. Có khi trăng tạo thành thể giới huyền hồ:
Không gian dày đặc toàn trăng cả
Tôi cũng trăng và nàng cũng trăng.
(Huyền ảo)
Còn trăng trong Đây thôn Vĩ Dạ là hình ảnh của cái đẹp, là biểu tượng cửa hạnh phúc nên con thuyền mộng chở trăng về bến mơ, nhưng phải về kịp tối nay. Phải tối nay đó là giới hạn thời gian cuối cùng, không thì tất cả sè dở dang. Tác giả đang chạy đua với thời gian. Ai sẽ đem hạnh phúc từ vầng trăng tròn đầy trở về trong tối nay để tác giả thay đối dòng sông buồn thiu ám ảnh, để tác giả thay đổi đường đời, số phận nghiệt ngã? Lòng nhà thơ luôn khát khao tìm kiếm, gặp gỡ hình ảnh huyền diệu, thiên thần ấy:
Tôi đi trên ánh trăng mờ
Tìm con trăng lạc ngoài bờ bên kia
Nhưng mong ước dù khắc khoải, thảng thốt cũng chỉ là mong ước hão huyền mà thôi. Vì con thuyền ai chưa xác định và trăng chỉ là thứ hạnh phúc xa xăm, mong manh, mơ hồ khó nắm bắt ở bài thơ khác nhà thơ cũng nhắc đến con thuyền tình đầy mơ ước:
Thuyền anh buông lững lờ trong hiu quạnh
Tới em chưa đã tới bến lòng em?
(Khói hương tan)
Con thuyền mơ của tác giả thật khó cập bến bờ hạnh phúc. Chuyện tình duyên mộng ảo như đêm trăng. Tuy vậy ở khổ thơ cuối, lòng thơ vẫn không thôi khao khát.
Khổ thơ mang âm hưởng buồn, nhưng tiếp tục đoạn thơ trên, tác giả đã gợi tả được vẻ đẹp dịu dàng, mộng mơ của xứ Huế qua dòng Hương. Khổ thơ giúp ta thêm yêu quý vẻ đẹp quê hương, đất nước Việt Nam.
Qua đó nhà thơ bộc lộ được tâm sự u hoài, thầm kín, nhưng nỗi khao khát vẫn trỗi dậy đầy ám ảnh, bởi tình yêu cuộc sống thiết tha, mãnh liệt của hồn thơ Hàn Mặc Tử. Bài thơ giúp người đọc hiểu và biết trân trọng vẻ đẹp và giá trị cuộc sống.