Chúng ta cần ngẫm nghĩ để hiểu hết ý nghĩa lắng sâu trong lời ca dao này, để làm cơ sở bàn luận vấn đề một cách tích cực.
Lời ca dao chứa chan tình nghĩa. Câu thứ nhất là lời nhắn nhủ ân cần, lời kêu gọi thiết tha.
Ai ơi giữ chí cho bền.
“Giữ chí” nghĩa là vững vàng với ý chí, với lòng quyết tâm của mình, con người phải có lập trường kiên định đủ bản lĩnh chắc chắn. “Bền” nghĩa là bền bỉ, là sự kiên trì theo đuổi công việc mãi mãi, không bị tác động bên ngoài rồi lung lay, đổ vỡ. Câu thứ nhất bảo mọi người phải luôn luôn giữ vững ý chí, phải có lập trường vững chắc trong suy nghĩ hành động. Còn câu thứ hai ngầm ý ngăn cản, là lời cảnh giác khôn ngoan:
Dù ai xoay hướng đổi nền mặc ai.
Câu này hiện lên hình ảnh của sự “xoay hướng đối nền” trong đó có hai hành vi “xoay đổi” nghĩa là bỏ qua việc đang làm, bắt tay làm việc khác, là thay thế việc này bằng việc khác một cách đột xuất, bất ngờ. Có sự thay đối đó là do dư luận, do những tác động bên ngoài. Câu tám chữ khuyên chúng ta đừng để những lời bàn tán bên ngoài lôi kéo, làm cho tinh thần ta hoang mang, chao đảo, rồi sa ngã. Những tác động đó là gì? Có thể là những hành vi đố kị, sự ganh ghét của kẻ khác hay bọn người ích ki thường buông lời dị nghị, dèm pha. Họ thực hiện ý đồ làm cho ta bị mất phương hướng xa rời ý chí, đánh mất tính tự chủ, lúc ấy chúng ta hãy trấn tĩnh mình bằng câu ca dao:
Dù ai nói ngả nói nghiêng
Lòng ta vẫn vững như kiềng ba chân.
Đúng vậy, nếu chúng ta có đủ bản lĩnh có quyết tâm cao, có lập trường vững thì sự bàn ra tán vào của dư luận cũng thừa thãi mà thôi.
Câu ca dao chứa hai lời khuyên đều có giá trị. Trước hết nó khuyên người đời phải rèn luyện và giữ vững ý chí. Lời khuyên này rất đúng. Bởi vì con người thực hiện thành công một việc gì, người đó phải giữ đức tính kiên trì, nêu rõ lòng quyết tâm cao độ. Vậy thì, người ấy phải vững “chí”, đã được chí thì phải “giữ chí cho bền”, cố giữ lập trường vững như sắt đá. Con người còn phải phấn đấu không mệt mỏi mới đạt được mục tiêu mình đặt ra, theo ước mơ hoài bão riêng. Công việc làm dù đơn giản hay phức tạp, điều kiện quan trọng là phải cố sức, kiên quyết san bằng trở ngại, lướt qua mọi chông gai tiến đến thắng lợi vẻ vang. Ngoài đời đã biết bao nhiêu tấm gương kiên trì luyện rèn ý chí để vượt khó, rồi đứng thăng bằng trên cuộc sống. Tấm gương viết chữ bằng chân của Nguyễn Ngọc Kí, tấm gương kiên trì làm cách mạng của Phan Châu Trinh, của cụ Hồ:
Sống ở trên đời người cũng vậy
Gian nan rèn luyện mới thành công.
Thiếu lòng nhẫn nại, không kiên trì chịu khó, con người làm sao đạt được ý muốn?
Người vừng ý chí, đủ bản lĩnh chắc chắn sẽ thành đạt. Có câu ca dao khuyên chúng ta:
Chỗ nào chí quyết một nơi
Làm người nay đổi mai dời sao nên.
Đúng thế, kẻ thích “đổi đời” rốt cuộc chẳng làm nên trò trống gì đâu!
Câu ca dao có tác dụng nhắc nhở mọi người phải giữ vững lập trường cho bền bỉ, đừng để những tác động bên ngoài lung lạc tinh thần rồi hoang mang gục ngã. Chúng ta hân hoan chúc mừng những ai sống đủ bản lĩnh, ý chí vững vàng. Vì họ sống và làm việc mang đến lợi ích cho xã hội. Họ quyết tâm phấn đấu thực hiện thành công mục tiêu mà họ đã đặt ra. Một học sinh có ý chí quyết tâm, bao giờ cũng ham học và học giỏi. Trái lại, những kẻ không đủ lập trường, thiếu tính kiên trì rất dễ sa vào hố sâu thảm bại. Cuộc đời họ sẽ chìm đắm trong vũng lầy thiếu thốn đói nghèo. Tâm lí chung của con người, ai cũng muôn hướng về nơi đầy ánh sáng chứ không kẻ nào muốn chui vào bóng tối bao giờ. Có lòng quyết tâm, có ý chí vững vàng là điều kiện giúp ta tiến thẳng về nơi tràn đầy ánh sáng. Trong nhân gian có câu tục ngữ:
Có cứng mới đứng đầu gió.
Đúng là những ai có ý chí lập trường kiên định mới đứng vững trước bão táp của cảnh đời. Giữ vững ý chí cho bền hoàn toàn đối lập với thái độ bảo thủ, hay ngoan cố: Kẻ bảo thủ không hề muốn tiếp nhận cái mới, cái hay. Chúng ta nghiêm khắc phê phán chủ nghĩa bảo thủ.
Thực tế đôi khi những kinh nghiệm thành công hay thất bại hoặc những ý kiến dồn về ta nhằm mục đích xây dựng, ta phải sẵn lòng tiếp thu để bồ sung điều chỉnh. Tại sao ta bỏ qua? Như vậy, việc “giữ chí cho bền lâu” là cần thiết, nhưng chúng ta cũng phải sáng suốt, linh hoạt thay đổi cho phù hợp với hoàn cảnh cụ thể. Đó là cách nghĩ khôn khéo nhất.
Nói tóm lại, câu ca dao nhắc nhở mọi người phải giữ vững lập trường, rèn luyện ý chí, nêu cao quyết tâm. Những ai đủ bản lĩnh thì không bị dao động khi nghe lời bàn tán bên ngoài. Người xác định ý chí vững vàng thường có tinh thần khoa học, họ sẵn sàng tiếp nhận những sáng tạo mới mẻ. Họ không cố chấp mà luôn đổi mới trong suy nghĩ, trong hành động.