Truyện Chữ người tử tù kể về một người chống đối triều đình - người tử tù Huấn Cao đang bị giam trong ngục chờ ngày đi nhận cái chết. Viên quản ngục biết đó là người tài, đặc biệt viết chữ vuông vức, rất đẹp nên đã ngầm trọng đãi để cố xin lấy vài chữ. Hiểu tấm lòng trọng tài của quản ngục, Huấn Cao đã thuận cho mấy chữ cuối cùng.
Nội dung tốt, tư tưởng ca ngợi, tôn vinh cái đẹp trong cảnh đen tối, tội lỗi ấy, nếu không gặp ngòi bút uyên bác, tài hoa của Nguyễn Tuân thì cũng khó bộc lộ một cách sinh động và thuyết phục. Chỉ riêng đoạn “cho chữ”, nhà văn ham săn tìm cái đẹp, Nguyễn Tuân đã tạo thành một đoạn kết truyện xúc động, trang trọng, cổ kính, hấp dẫn. Trước hết người viết truyện đã dựng một màn kịch với sự đối lập, tương phản gay gắt. Buồng giam chật chội, hôi hám đầy phân chuột, phân gián đối lập với cảnh cho chữ tài hoa, đẹp đẽ. Ánh đỏ ngọn đuốc, màu trắng tinh của lụa bạch át đi cái tối tăm của phòng giam ban đêm. Mùi thơm của chậu mực bốc lên át đi mùi hôi phân chuột, phân gián. Người tù đĩnh đạc, đàng hoàng với cây bút trong tay đối lập và át đi, vượt lên gông xiềng nặng nề kìm kẹp cái cao cả tương phản với cái thấp hèn và chiến thắng tù ngục trói buộc.
Cái đẹp tỏa sáng, chiến thắng cái xấu, cái ác. Một màn kịch thật hay, giàu ý nghĩa! Hơn nữa, Nguyễn Tuân đã khắc họa kết cấu truyện này những chi tiết, hình tượng sinh động, đầy ấn tượng tạo không khí, khung cảnh cần thiết trong việc cho chữ trong đêm tù. Người đọc thấy biểu hiện ra âm vang, hình bóng một thời xa xưa. Tiếng mõ vẳng lại, bó đuốc cháy sáng rực, phiến lụa trắng óng ả được đánh dấu bằng những đồng tiền kẽm. Trong vang và bóng ấy lồng lộng hình tượng Huấn Cao cổ đeo gông, chân vướng xiềng đang hoa tay thảo những nét chữ đẹp. Hình tượng quản ngục trân trọng, cảm động chắp tay vái người tù và tuôn nước mắt để “lời vàng vâng lĩnh ý cao” thật xúc động. Nhà văn phải am hiểu sâu, tinh tường mới có thể miêu tả như vậy.
Ngôn ngữ ở đây thật chắt lọc, chuẩn xác và tinh tế, tạo hồn cho cả đoạn văn. Những từ Hán - Việt dùng đắc dịa, thích hợp với việc nói chuyện cũ, góp phần làm sống lại một thời vang bóng. Đó là những từ như “lạc khoản”, “thiên lương”, “bái lĩnh”... Đồng thời Nguyễn Tuân còn có cách viết, đặt câu vừa tạo hình vừa gợi cảm rất riêng. Thí dụ lời khuyên của Huấn Cao với quản ngục: “Ở đây, khó giữ thiên lương cho lành vững và rồi cũng đến nhem nhuốc mất cả đời lương thiện...”. Kết hợp “lành” với “vững” tạo thành từ mới lạ “lành vững” thật độc đáo, rất Nguyễn Tuân.
Những giá trị nghệ thuật vừa nêu trên đã làm sáng tỏa giá trị tư tưởng của đoạn văn. Thứ nhất là sự trân trọng, ca ngợi cái đẹp. Cái đẹp của nét chữ vuông vức, tươi tắn. Cái đẹp của người cho chữ với chí lớn, khí mạnh, tài cao và lòng sáng. Cái đẹp còn ở nơi những người như viên quản ngục quan, thầy thơ lại biết quý trọng, tôn sùng cái đẹp. Thứ hai, đoạn kết thúc truyện còn toát lên tinh thần yêu nước của tác giả. Quá hình tượng đẹp của người tử tù cao cả, hiên ngang đầy sức hấp dẫn và lời khuyên hướng thiện, ta thấy thái độ và tấm lòng Nguyễn Tuân đối với cuộc sống, với nước nhà. Có thể nói nhân vật Huấn Cao ít nhiều mang hình bóng của Cao Bá Quát ngẩng đầu trước cường quyền và “cúi đầu trước hoa mai”. Đồng thời Huấn Cao còn "vang bóng” con người Nguyễn Tuân trong cuộc đời nhem nhuốc, tù hãm lúc bấy giờ, một con người khí khái, ngang tàng và yêu xứ sở.
Cảnh cho chữ đúng là “một cảnh tượng xưa nay chưa từng có”. Nguyễn Tuân đúng là nhà văn tài hoa làm sang trọng cho văn chương, đốt cháy lên ngọn đuốc của cái Đẹp. Nói rằng cảnh cho chữ là cảnh xưa nay chưa từng có vì cổ kim làm gì có chuyện cho chữ đẹp trong tù khi bản án tử hình đã kề sát cổ. Cũng chưa có việc người tử tù lại khuyên bảo người quản ngục, người tử tù lại đĩnh đạc cao giọng nói đến chữ “thiên lương”, “lương thiện” để mở cho kẻ coi ngục hướng đi, cách sống. Và độc đáo hơn nữa là viên quản ngục trong thời phong kiến tàn lụi, thối nát lại biết trân trọng cái đẹp, cái cao cả và cúi đầu xin làm theo điều tốt đẹp.
Tác giả "Vang bóng một thời” - dù còn hạn chế này nọ - đã tạo được một “cõi riêng” giàu giá trí nội dung và nghệ thuật trong Chữ người tử tù.