Xuân Quỳnh (1942 - 1988), người làng La Khê, ven thị xã Hà Đông, tĩnh Hà Tây, là nhà thơ nữ xuất sắc trong nền thơ ca hiện đại Việt Nam. Thơ Xuân Quỳnh trẻ trung, sôi nổi, rất sâu sắc và cũng rất giàu nữ tính. Xuân Quỳnh viết nhiều về những chuyện đời thường trong gia đính, tình yêu, tình mẹ con,... Thơ bà biểu lộ những rung cảm và khát vọng của một trái tim phụ nữ chân thành, thiết tha và đằm thắm.
Tiếng gà trưa là một bài thơ ngũ ngôn, được Xuân Quỳnh sáng tác vào thời kì đầu của cuộc kháng chiến chống Mĩ. Trong thơ ca Việt Nam, thể thơ ngũ ngôn có hai loại:
Ngũ ngôn tứ tuyệt: bắt nguồn từ thơ ngụ ngôn của Trung Quốc. Đây là loại mà ta đã quen thuộc khi học bài Phò giá về kinh (Tụng gia hoàn kinh sư) của Trần Quang Khải.
Loại thơ ngũ ngôn không hạn định về số câu. Bây là loại có nguồn gốc từ thể hát giặm Nghệ Tĩnh và thể vè dân gian. Những bài thơ này thường cũng được cấu tạo thành các khổ bốn câu, mỗi câu năm chữ nhưng số khổ trong một bài được mở rộng. Với loại bài này, vần đặt ở cuối câu thứ hai và thứ ba, chữ cuối câu thứ tư lại hiệp vần với chữ cuối câu thứ nhất ở khổ tiếp theo.
Bài thơ của Xuân Quỳnh được sáng tác theo loại thơ ngũ ngôn tự do nên tác giả có rất nhiều sáng tạo và đặc biệt rất linh hoạt trong việc bố trí các câu trong một khổ cũng như trong cách gieo vần thơ.
Bài thơ chia thành 3 phần:
Phần 1 (khổ thơ đầu): cái cớ gợi nên những kỉ niệm của nhân vật trữ tình.
Phần 2 (5 khổ thơ tiếp): những hồi ức về tiếng gà trưa và tình yêu thương của bà đối với cháu.
Phần 3 (phần còn lại): tình yêu của cháu đối với bà và với Tổ quốc, quê hương.
Tràn ngập trong bài thơ Tiếng gà trưa là những kỉ niệm tuổi thơ. Trong đó, nổi bật là hình ảnh người bà, kí ức về tình bà cháu mộc mạc mà sâu nặng. Tất cả được gợi về từ một âm thanh quen thuộc, bình thường: tiếng gà mái cục tác trong nắng trưa.
Có thể hình dung mạch cảm xúc trong bài thơ như sau:
Trên đường hành quân, buổi trưa, nghỉ lại bên xóm nhỏ, người chiến sĩ nghe tiếng gà nhảy ổ. Những kỉ niệm đẹp đẽ, thân thương về quê nhà cứ theo đó mà ùa về trong lòng người chiến sĩ. Nỗi nhớ đậm sâu nhất ở hình ảnh người bà tần tảo sớm hôm chăm chút cho người cháu nhỏ. Nỗi nhớ cứ thế khắc sâu hơn hình ảnh quê hương, trở thành động lực thôi thúc người chiến sĩ cầm súng lên đường.
Tiếng gà trưa đã gợi lại trong tâm trí của người chiến sĩ những hình ảnh và kỉ niệm đẹp đẽ của tuổi thơ:
Hình ảnh những con gà mái mơ, mái vàng bên những ổ trứng hồng.
Kỉ niệm một lần tò mò xem gà đẻ bị bà mắng.
Hình ảnh người bà đầy lòng thương yêu, chắt chiu từng đàn gà, quả trứng để chăm lo cho cháu.
Kỉ niệm về niềm vui và mong ước của tuổi thơ: được một bộ quần áo mới từ tiền bán gà (tưởng tượng ra vẻ đẹp của bộ quần áo).
Qua những dòng kỉ niệm được gợi lại, có thể nhận thấy, tác giả đã biểu lộ tâm hồn trong sáng, hồn nhiên của một người em nhỏ, cũng như biểu lộ tình cảm yêu quý trân trọng người bà của đứa cháu.
Qua bài thơ, có thể nhận thấy tình cảm của bà và cháu thật sâu nặng và thắm thiết. Bà tần tảo chắt chiu trong cảnh nghèo để cố dành dụm mua cho cháu bộ quần áo mới. Ngược lại, người cháu luôn thương yêu, quý trọng và biết ơn bà.
Bài thơ này được viết theo thể ngũ ngôn (5 tiếng) nhưng rất sáng tạo và linh hoạt:
Thường mỗi khổ trong một bài ngũ ngôn có 4 câu nhưng bài này chỉ có ba khổ 4 câu, các khổ khác có đến 5 hoặc 6 câu, riêng khổ thứ nhất có đến 7 câu.
Cách gieo vần trong bài thơ cũng rất linh hoạt. Phần lớn vần trong bài thư là vần cách, có khi không chú trọng đến việc đúng vần mà chỉ cần giữ âm điệu. Mặc dù vậy, đọc bài thơ lên nghe vẫn thấy rất hài hoà trong mạch cảm xúc của tác giả.
Các câu thơ trong bài đều gồm 5 tiếng, riêng câu thơ Tiếng gà trưa (lặp lại mở đầu các khổ thứ hai, thứ ba, thứ tư và thứ bảy) chỉ có ba tiếng. Đây là một cách để Xuân Quỳnh tạo nên điểm nhấn về cảm xúc. Sau mỗi câu thơ Tiếng gà trưa là tác giả lại nhớ về một hình ảnh, một kỉ niệm quen thuộc. Các câu thơ này giữ cho mạch cảm xúc của bài thơ liền mạch, khiến cho những kỉ niệm và hình ảnh thơ luôn da diết, nồng nàn.
Bài thơ rất giàu hình ảnh, ngôn ngữ giản dị, tự nhiên. Nhịp thơ uyển chuyển, linh hoạt nhờ sự mơ rộng số câu thơ tạo nên giọng thơ truyền cảm, vừa gợi tâm tình, vừa rất cuốn hút người nghe.
Tiếng gà trưa là những kỉ niệm đẹp đẽ của tuổi thơ và tình bà cháu. Những kỉ niệm gia đình rất tự nhiên và sâu nặng đó đã làm sâu sắc hơn tình yêu đất nước, quê hương.