Đó là "một buổi mai đầy sương thu và gió lạnh", chú bé mặc " chiếc áo vải dù đen dài", chú cảm thấy "trang trọng và đứng đắn". Lòng chú "tưng bừng rộn rã" được mẹ hiền "âu yếm nắm tay" dẫn đi trên con đường làng thân thuộc. Chú vô cùng xúc động, cảm thấy bỡ ngỡ, cảm thấy lạ, tưởng như con đường làng và mọi cảnh vật xung quanh "đều thay đổi" .Chú đã nghĩ về sự bỡ ngỡ ấy: "Vì chính lòng tôi đang có sự thay đổi lớn: hôm nay tôi đi học".
Chú bâng khuâng tự hào thấy mình đã lớn khôn, không còn lêu lổng đi thả diều, đi ra đồng nô đùa như thằng Sơn, thằng Quý nữa. Chú "thèm" cảnh mấy cậu học trò bằng tuổi mình " áo quần tươm tất, nhí nhảnh gọi nhau hay trao sách vở nhau xem"
Chỉ cầm hai quyển vở mới, dù "tay ghì thật chặt" mà chú vẫn cảm thấy rồi một quyển vở "xệch ra và chếch đầu cúi xuống đất". Nhìn thấy mấy cậu ôm sách vở nhiều lại còn kèm cả bút thước nữa, chú ngây thơ nghĩ: "chắc chỉ người thạo mới cầm nổi bút thước". Ý nghĩ, tâm lí ấy của nhân vật "tôi" đã thoáng qua trong trí mình một cách nhẹ nhàng "như một làn mây lướt ngang trên ngọn núi".
Khi đứng trước ngôi trường, chú bé càng hồi hộp, bỡ ngỡ. Chú ngạc nhiên trước cảnh đông vui "dày đặc" cả người "trước sân trường"; ai cũng áo quần "sạch sẽ", gương mặt cũng "vui tươi sáng sủa". Chú đã từng đi bẫy chim quyên với thằng Minh, và ghé lại trường một lần, đi quanh các lớp, cảm thấy trường "xa lạ" và " cao ráo, sạch sẽ hơn các nhà trong làng". Buổi tựu trường hôm nay, chú cảm thấy trường Mĩ Lí của mình "vừa xinh xắn oai nghiêm như cái đình làng Hòa Ấp". Đứng giữa sân trường rộng, chú bé đâm ra "lo sợ vẩn vơ". Đó là tâm trạng bồi hồi, bỡ ngỡ rất thực, rất điển hình đối với tuổi thơ trong buổi tựu trường đầu tiên của đời mình.
Chú bé cũng như những học trò mới khác "bỡ ngỡ đứng nép bên người thân", chỉ dám "nhìn một nửa", chỉ dám "đi từng bước nhẹ". Tất cả đều "như chim con đứng bên bờ tổ, nhìn quãng trời rộng muốn bay, nhưng còn ngập ngừng e sợ".
Chú cảm thấy lòng mình vô cùng hồi hộp "thúc vang dội" bởi một hồi trống trường; cảm thấy mình "chơ vơ”, "vụng về lúng túng". Chân "không đi" như bị một sức mạnh "kéo dìu" về phía trước; lúc "co", lúc cứ "dềnh dàng mãi". Chú cũng như các cậu học trò mới vì quá hồi hộp mà "run run theo nhịp bước rộn ràng trong lớp".
Lúc nghe ông đốc đọc tên từng người, chú bé xúc động, hồi hộp đến độ quả tim như "ngừng đập", "giật mình lúng túng", chú "quên cả mẹ" đứng sau mình. Nghe ông đốc dặn dò, "không em nào dám trả lời";trước cái nhìn của mọi người, các học trò mới cũng như nhân vật "tôi" càng thêm "lúng túng". Nhiều học trò "ôm mặt khóc", chú bé cũng "dúi đầu vào lòng mẹ nức nở khóc theo". Mặc dù lúc ấy "một bàn tay dịu dàng", "một bàn tay quen nhẹ" của mẹ hiền “vuốt mái tóc" cho nhưng chú vẫn cảm thấy cô đơn, lẻ loi hơn bao giờ hết khi xếp hàng đi vào lớp: “ Trong thời thơ ấu, tôi chưa lần nào thấy mẹ xa tôi như lần này".
Cảm xúc hồi hộp, bâng khuâng dâng lên man mác trong lòng khi chú vào ngồi trong lớp, cảm thấy "một mùi hương lạ xông lên". Chú thấy lạ và hay hay khi nhìn những hình treo trên tường, Chú nhìn bàn ghế rồi lạm nhận đó là "vật của riêng mình", nhìn người bạn tí hon ngồi cạnh không cảm thấy xa lạ mà "quyến luyến tự nhiên". Có lúc chú "đưa mắt thèm thuồng" một cánh chim... Chú vòng tay lên bàn lẩm nhấm đánh vần vài viết tập "Tôi đi học". Tiếng phấn của thầy giáo đã đưa chú trở về "cảnh thật".
Thanh Tịnh đã diễn tả những kỉ niệm, những diễn biến tâm trạng hồi hộp, cảm giác bỡ ngỡ của nhân vật "tôi" trong buổi tựu trường theo trình tự thời gian - không gian: lúc đầu là buổi sớm mai mẹ dẫn đi trên con dường làng, sau đó là lúc đứng giữa sân trường, một hồi trống vang lên, nghe ông đốc đọc tên và dặn dò, cuối cùng là khi thầy giáo trẻ đưa vào lớp. Kỉ niệm ấy rất sâu sắc và rất đẹp, vì thế sau này "hằng năm cứ vào cuối thu, là ngoài đường rụng nhiều và trên không có những đám mây bàng bạc, lòng tôi lại nao nức những kỉ niệm mơn man của buổi tựu trường".