Hồ tiêu còn gọi là cổ nguyệt, hắc cổ nguyệt, bạch cổ nguyệt (danh pháp hoa học: Piper nigrum) là một loài cây leo có hoa thuộc họ Hồ tiêu (Piperaceae), trồng chủ yếu để lấy quả và hạt, thường dùng làm gia vị dưới dạng khô hoặc tươi. Hoa hồ tiêu là quốc hoa của đất nước Liberia.
Hồ tiêu là một loại dây leo, thân dài, nhẵn không mang lông, bám vào các cây khác bằng rễ. Rễ cây tiêu có 3 loại: rễ cái, rễ phụ và rễ bám giúp cây hấp thụ chất dinh dưỡng cũng như bám chặt vào mặt đất. Thân mọc cuốn, mang lá mọc cách. Vì là loài cây leo nên cây tiêu có thể cao đến 10m. Lá như lá trầu không, nhưng dài và thuôn hơn. Có hai loại nhánh: một loại nhánh mang quả, và một loại nhánh dinh dưỡng, cả hai loại nhánh đều xuất phát từ kẽ lá. Đối chiếu với lá là một cụm hoa hình đuôi sóc. Loại hoa tự hình gié, dài từ 7 – 12 cm, 20 - 60 hoa xếp thành hình xoắn ốc. Hoa thụ phấn nhờ vào ẩm độ cao của môi trường. Khi chín, rụng cả chùm. Quả hình cầu nhỏ, chừng 20-30 quả trên một chùm, lúc đầu màu xanh lục, sau có màu vàng, khi chín có màu đỏ. Từ quả này có thể thu hoạch được hồ tiêu trắng, hồ tiêu đỏ, hồ tiêu xanh và hồ tiêu đen. Đốt cây rất dòn, khi vận chuyển nếu không cẩn thận thì cây có thể chết. Quả chỉ có một hạt duy nhất, dạng hình cầu, đường kính 4 – 8 mm. Trái non có màu xanh và chuyển sang đỏ lúc chín. Từ khi ra hoa đến khi chín 7 – 10 tháng.
Hồ tiêu được thu hoạch mỗi năm hai lần. Muốn có hồ tiêu đen, người ta hái quả vào lúc xuất hiện một số quả đỏ hay vàng trên chùm, nghĩa là lúc quả còn xanh; những quả còn non quá chưa có sọ rất giòn, khi phơi dễ vỡ vụn, các quả khác khi phơi vỏ quả sẽ săn lại, ngả màu đen. Muốn có hồ tiêu trắng (hay hồ tiêu sọ), người ta hái quả lúc chúng đã thật chín, sau đó bỏ vỏ. Loại này có màu trắng ngà hay xám, ít nhăn nheo và ít thơm hơn (vì lớp vỏ chứa tinh dầu đã mất) nhưng cay hơn (vì quả đã chín).
Bên cạnh hai sản phẩm nói trên, tuy hiếm hơn, còn có hồ tiêu đỏ, là loại hồ tiêu chín cây hoặc được thu hái khi rất già, ủ chín sau đó được chế biến theo cách thức đặc biệt để giữ màu đỏ của vỏ. Hồ tiêu đỏ có màu đỏ thẫm hơi ngả đen, được sản xuất tại Ấn Độ và tại huyện Chư Sê (Gia Lai) và Bà Rịa - Vũng Tàu Việt Nam. Giá trị xuất khẩu của tiêu đỏ sau khi chế biến cao hơn gấp 3 đến 4 lần so với hạt tiêu đen.
Tiêu là sản phẩm được ưa thích tại Ấn Độ thời xa xưa và là loại gia vị đưa đến châu Âu trong thời Hi Lap và Rome cổ. Những nhà triết học phương Tây thời bấy giờ thỉnh thoảng còn gọi nó là “cha” của những loài thực vật.
Tiêu được sử dụng nhiều và thường xuyên hơn những sản phẩm gia vị khác. Nó được dung một cách rộng rãi nhất như là một loại gia vị, hương thơm và vị cay hòa quyện tuyệt vời trong một món ăn khai vị cay nóng và thơm ngon.
Tiêu có tác dụng kích thích những hoạt động của cơ quan tiêu hóa, tiết ra nhiều nước bọt và dịch vị hơn. Tiêu được dung rất nhiều trong công việc bếp núc, nó được trộn trong thịt, hoặc tiêu cũng được dung trong xúp, cá, nước mắm, dưa muối, nước sốt cà chua hay mắm,…
Tiêu cũng được dung trong y học để điều chế các loại thuốc để điều trị một số bệnh. Tuy nhiên, hiện nay ít thấy được sử dụng trong các loại thuốc Tây. Tiêu là một loại gia vị đắt giá, có giá trị thương mại và xuất khẩu cao. Ngày xưa, tiêu còn được dung để làm lễ vật triều cống và bồi thường chiến tranh. Ngày nay là một mặt hàng thương mại quan trọng trên thị trường quốc tế.
Hạt tiêu Việt Nam hiện đã có mặt trên thị trường 30 nước trên thế giới, trong đó châu Âu là thị trường tiêu thụ lớn nhất, chiếm đến 38% tổng sản lượng xuất khẩu của Việt Nam, tiếp đến là các nước ASEAN với 30% sản lượng, Mỹ khoảng 19% và các nước Trung Đông khoảng 7,7%.
Hiện nay diện tích cây hồ tiêu trong cả nước có khoảng gần 50.000ha, hàng năm cho sản lượng trên dưới 100.000 tấn hạt tiêu, trong đó 95% dành cho xuất khẩu. Diện tích hạt tiêu tập trung chủ yếu ở các tỉnh miền Đông Nam Bộ (chiếm đến 54% tổng diện tích hồ tiêu cả nước), tiếp đến là các tỉnh Tây Nguyên với 23,7% tổng diện tích, còn lại là các vùng Bắc Trung Bộ, Nam Trung Bộ và Tây Nam Bộ%.
Hiện tại, tỉnh Đắk Lắk cũng có nhiều điểm triển khai trồng cây hồ tiêu như: Krông Buk, Đrây Hling. Là một con dân của tỉnh nhà, em tự ý thức được giá trị của cây hồ tiêu trong đời sống của mảnh đất nơi em sinh ra. Nếu có thể, em sẽ trở thành một kĩ sư nông nghiệp để tìm tòi và nhân rộng mô hình trồng cây hồ tiêu. Có như thế thì quê hương mới giàu đẹp, mọi người mới có được cuộc sống ấm no, không còn lo đói nghèo nữa.
Cây hồ tiêu là một loài cây rất có giá trị trong nền nông nghiệp của Việt Nam nói chung và Đắk Lắk nói riêng. Vì thế, mỗi người trong chúng ta nên hiểu thêm về giá trị của loài cây này cũng như quảng bá hình ảnh cây hồ tiêu của nước ta cho du khách thập phương và bạn bè trên trường quốc tế.