1. Chuẩn bị
+ Đọc kĩ văn bản thơ và xác định câu chuyện được kể trong bài thơ
Trả lời:
Câu chuyện được kể trong bài thơ: kể lại câu chuyện về một đêm không ngủ của Bác Hồ trên đường đi chiến dịch trong thời kì kháng chiến chống Pháp.
+ Nhận biết những yếu tố tự sự, miêu tả trong văn bản và chỉ ra tác dụng của những yếu tố ấy.
Trả lời:
- Yếu tố tự sự trong văn bản:
+ Kể lại một đêm không ngủ của Bác, những hành động yêu thương của bác cho các chiến sĩ.
+ Kể lại cuộc trò chuyện của Bác và anh đội viên.
- Yếu tố miêu tả trong văn bản: “trời khuya”, “Bác trầm ngâm”, “mưa lâm thâm”, “người Cha mái tóc bạc”,…
- Tác dụng của những yếu tố tự sự miêu tả trong bài thơ Đêm nay Bác không ngủ để tái hiện lại hình tượng Bác Hồ hiện ra một cách tự nhiên, có tính khẳng định lại được đặt trong mối quan hệ gần gũi, ấm áp với người chiến sĩ. Qua đó, người chiến sĩ hiểu thêm tấm lòng nhân ái bao la của Bác.
+ Chỉ ra một số nét đặc sắc về hình thức nghệ thuật của bài thơ.
Trả lời:
- Một số đặc sắc về nghệ thuật:
+ Thể thơ 5 chữ, gần gũi với dân ca, tạo nên sắc thái
+ Hình ảnh gần gũi, quen thuộc
+ Giọng điệu thành kính, thiết tha
- Ý nghĩa và nhận thức: Văn bản tái hiện lại tình yêu thương, sự quan tâm của Bác Hồ dành cho các chiến sĩ bộ đội. Qua đó, em càng thêm yêu, thêm kính trọng và ngưỡng mộ vị cha gia kính yêu của dân tộc.
+ Đọc trước bài thơ Đêm nay Bác không ngủ, tìm hiểu thêm về tác giả Minh Huệ.
Trả lời:
- Minh Huệ tên khai sinh là Nguyễn Đức Thái, sinh ngày 3 tháng 10 năm 1927, quê tại Bến Thủy, nay thuộc phường Quang Trung, thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An.
- Ông hoạt động cho Việt Minh từ tháng 5 năm 1945 và tham gia giành chính quyền ở Nghệ An trong Cách mạng tháng 8 năm 1945. Khi quân Pháp nổ súng tái chiếm Đông Dương, ông hoạt động tuyên truyền, văn nghệ tuyên huấn, báo chí ở Nghệ An, khu ủy khu Bốn và một số nơi. Ông bắt đầu viết năm 1951, khi mới 24 tuổi. Ông từng là Hội trưởng Hội sáng tác Văn nghệ liên khu IV,Trưởng ban thơ, lý luận, phê bình; Văn học dịch Nhà xuất bản văn học,Ủy viên Ủy ban hành chính kiêm Trưởng ty Văn hóa Nghệ An.
- Sau khi chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa kiểm soát hoàn toàn miền Bắc, ông tiếp tục đi học và tốt nghiệp đại học Văn, được kết nạp làm Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam (1957), Chủ tịch Hội văn nghệ Nghệ Tĩnh, Ủy viên Ủy ban Trung ương Hội Liên hiệp Văn học nghệ thuật Việt Nam (1984-1991).
- Đêm nay Bác không ngủ (1951). Bài thơ đêm nay Bác không ngủ là bài thơ nổi tiếng nhất của ông. Bài thơ dựa trên sự kiện: trong chiến dịch Biên giới cuối năm 1950, Bác Hồ trực tiếp ra mặt trận theo dõi và chỉ huy cuộc chiến đấu của bộ đội và nhân dân ta. '
2. Đọc hiểu
a. Trong khi đọc
Câu hỏi 1 - Trang 29: (Ngữ văn 6 tập 2 sách Cánh diều)
Chỉ ra tác dụng của các từ láy trong khổ thơ thứ hai.
Trả lời:
Các từ láy ở khổ thơ thứ hai:
- trầm ngâm: gợi ra dáng vẻ lặng lẽ, suy nghĩ về một điều gì đó của Bác Hồ.
- lâm thâm: gợi ra những hạt mưa nhỏ nhưng mau hạt và kéo dài.
- xơ xác: gợi ra mái lều tả tơi, không còn nguyên vẹn ở nơi chiến khu.
→ Các từ láy làm tăng giá trị biểu cảm của tác phẩm.
Câu hỏi 2 - Trang 29: (Ngữ văn 6 tập 2 sách Cánh diều)
Xác định và nêu tác dụng của biện pháp tu từ trong dòng thơ số 11.
Trả lời:
Ở dòng thơ 11, tác giả sử dụng biện pháp tu từ ẩn dụ: Người Cha mái tóc bạc.
→ Tác dụng: Bác Hồ được ví như người cha yêu thương chăm sóc các anh đội viên. Từ đó, ta thấy được tình cảm dạt dào, gần gũi mà Bác dành cho mọi người và tình cảm kính yêu của anh đội viên dành cho Bác.
Câu hỏi 3 - Trang 29: (Ngữ văn 6 tập 2 sách Cánh diều)
Chú ý tác dụng của dấu gạch đầu dòng ở các dòng thơ số 23, 25 và việc tạo yếu tố tự sự.
Trả lời:
Các dấu gạch dầu dòng ở các dòng thơ số 23, 25:
- Bác ơi! Bác chưa ngủ?
Bác có lạnh lắm không?
- Chú cứ việc ngủ ngon
Ngày mai đi đánh giặc.
=> Tác dụng:
- Tạo nên đoạn hội thoại giữa Bác Hồ và anh đội viên, qua đó nhấn mạnh tình cảm của Bác Hồ đối với các bộ đội ta và sự hi sinh bao la mà Bác dành cho mọi người.
- Bên cạnh đó cũng tạo nên yếu tố tự sự khiến cho bài thơ trở nên hấp dẫn, một bài thơ nhưng các sự việc lại diễn ra như một câu chuyện đang được kể lại.
Câu hỏi 4 - Trang 30: (Ngữ văn 6 tập 2 sách Cánh diều)
Các từ “đinh ninh”, “phăng phắc” giúp em hình dung ra hình ảnh Bác lúc này như thế nào?
Trả lời:
- “đinh ninh”: trước sau vẫn thế, không thay đổi.
- “phăng phắc”: im lặng đến mức không có một tiếng động nhỏ nào.
→ Hình ảnh Bác hiện lên trong thế tĩnh, tập trung suy nghĩ về một vấn đề lớn lao – đường lối giải cứu dân tộc.
Câu hỏi 5 - Trang 31: (Ngữ văn 6 tập 2 sách Cánh diều)
Khổ thơ này thể hiện tâm trạng của ai?
Trả lời:
Khổ thơ này thể hiện tâm trạng của Bác Hồ: đó là tâm trạng yêu thương, lo lắng của Bác đối với các anh chiến sĩ đang chiến đấu vì quê hương.
Câu hỏi 6 - Trang 31: (Ngữ văn 6 tập 2 sách Cánh diều)
Xác định cách gieo vần của hai khổ thơ cuối.
Trả lời:
Cách gieo vần của hai khổ thơ cuối:
- hồng, mông
- tình, Minh
b. Sau khi đọc
Câu 1 - Trang 31: (Ngữ văn 6 tập 2 sách Cánh diều)
Bài thơ có những nhân vật nào? Tìm các chi tiết liên quan đến hoàn cảnh xuất hiện của các nhân vật. Kể lại câu chuyện trong bài thơ dựa theo trật tự thời gian (khoảng 9 – 10 dòng).
Trả lời:
- Bài thơ có hai nhân vật: Bác Hồ và anh đội viên.
- Các chi tiết liên quan đến hoàn cảnh xuất hiện của các nhân vật:
+ Trời khuya lắm rồi
+ Lặng yên bên bếp lửa
+ Ngoài trời mưa lâm thâm
+ Mái lều tranh xơ xác
Câu 2 - Trang 31: (Ngữ văn 6 tập 2 sách Cánh diều)
Liệt kê các chi tiết thể hiện tình cảm của Bác đối với các chiến sĩ và dân công. Chi tiết nào gây ấn tượng nhất cho em?
Trả lời:
- Các chi tiết thể hiện tình cảm của Bác đối với các chiến sĩ và dân công:
+ Đốt lửa cho anh nằm
+ Bác đi dém chăn cho từng người một, sợ cháu giật mình Bác nhón chân nhẹ nhàng.
+ Bác khuyên anh ngủ ngon để đi đánh giặc.
+ Bác thương đoàn công dân ngủ ngoài rừng, lấy lá cây làm chiếu, manh áo làm chăn.
- Chi tiết gây ấn tượng nhất cho em: Bác đi dém chăn cho từng người một, sợ cháu giật mình Bác nhón chân nhẹ nhàng. Bởi em thấy rõ được tình cảm yêu thương mà Bác dành cho mọi người.
Câu 3 - Trang 31: (Ngữ văn 6 tập 2 sách Cánh diều)
Tìm các chi tiết thể hiện tình cảm của anh đội viên dành cho Bác Hồ (từ dòng 1 đến dòng 44). Chi tiết nào đem lại cho em nhiều cảm xúc nhất?
Trả lời:
- Các chi tiết thể hiện tình cảm của anh đội viên dành cho Bác Hồ (từ dòng 1 đến dòng 44):
+ Lo lắng khi thấy Bác chưa đi ngủ.
+ Anh càng nhìn lại càng thương Bác.
+ Hỏi thăm Bác xem vì sao Bác không ngủ, Bác có lạnh không.
+ Lo lắng sợ Bác sẽ ốm.
- Chi tiết đem lại cho em nhiều cảm xúc nhất: Anh càng nhìn lại càng thương Bác. Bởi em thấy rõ được tình cảm dạt dào chan chứa trong lòng anh đội viên dành cho Bác.
Câu 4 - Trang 32: (Ngữ văn 6 tập 2 sách Cánh diều)
Câu thơ “Đêm nay Bác không ngủ” được điệp lại mấy lần trong bài thơ? Ý nghĩa của sự điệp lại này là gì?
Trả lời:
Câu thơ “Đêm nay Bác không ngủ” được điệp lại ba lần trong bài thơ.
→ Ý nghĩa nhấn mạnh sự việc Bác không ngủ đêm nay vì thao thức, vì lo lắng cho dân quân.
Câu 5 - Trang 32: (Ngữ văn 6 tập 2 sách Cánh diều)
Hãy chỉ ra một số yếu tố miêu tả trong văn bản và nêu tác dụng qua một ví dụ cụ thể.
Trả lời:
- Yếu tố miêu tả:
+ "Vẻ mặt Bác trầm ngâm
Ngoài trời mưa lâm thâm
Mái lều tranh xơ xác"
+ "Bác nhón chân nhẹ nhàng"
+ "Bóng bác cao lồng lộng
Ấm hơn ngon lửa hồng"
- Tác dụng: Những yếu tố miêu tả trên có tác dụng nhấn mạnh những gian khó nơi chiến khu, qua đó làm nổi bật hình ảnh vĩ đại của vị cha già kính yêu và toát lên tình yêu thương bao la của Người dành cho chiến sĩ. Nhờ các yếu tố miêu tả này mà văn bản giàu hình tượng, đặc sắc và hình ảnh Bác Hồ hiện lên vĩ đại hơn.
Câu 6 - Trang 32: (Ngữ văn 6 tập 2 sách Cánh diều)
Đoạn trích sau là toàn bộ câu chuyện mà Minh Huệ được nghe kế lại về Bác. Đọc đoạn trích và thực hiện yêu cầu bên dưới:
“Một đêm, Bác Hồ ghé vào một lán bộ đội giữa rừng. Một đội viên tỉnh giấc thấy có một cụ già Nùng đang tiếp củi vào bếp lửa giữa lán. Bóng ông cụ và ánh lửa như đang toả sáng, xua đi bóng tối và cái lạnh lẽo của núi rừng. Anh trùm kín thêm áo trấn thủ lên đầu định ngủ tiếp nhưng linh tính mách bảo anh một điều gì đó. Anh ló đầu ra, căng mắt quan sát và nhận ra Bác Hồ. Anh vùng dậy sung sướng định reo lên nhưng không hiểu sao, anh chỉ lại run run khẽ thốt:
- Bác ơi, sao Bác chưa ngủ ạ? Thưa Bác, mời Bác đi ngủ...
Bác cười hiền, đầm ấm:
- Được, cháu cứ ngủ ngon, Bác sẽ đi ngủ.
Vâng lời Bác, anh đội viên trở về sạp. Nhưng làm sao có thể ngủ được khi được gặp Bác Hồ và Bác Hồ còn thức. Thế là anh lại vùng dậy, nài nỉ mời Bác đi ngủ kẻo trời sắp sáng. Bác lại âu yếm bảo: “Cháu cứ việc ngủ ngon, ngày mai đi đánh giặc. Cháu ngủ ngon là Bác khoẻ. Bác không buồn ngủ vì trời lạnh còn nhiều bộ đội và dân công ngủ ngoài rừng.”...”.
(Nhà thơ Minh Huệ đã viết bài thơ “Đêm nay Bác không ngủ” như thế nào?)
Chỉ ra sự giống nhau, khác nhau giữa đoạn trích và bài thơ của Minh Huệ.
Trả lời:
*Giống:
- Đều nêu rõ cốt truyện Bác Hồ quan tâm chăm sóc mọi người dưới sự chứng kiến của anh đội viên, cuộc trò chuyện giũa anh và Bác. Qua đó thấy được tình cảm yêu thương của Bác dành cho mọi người và tình cảm của anh đội viên dành cho bác.
*Khác:
- Hình thức: Một bên là tự sự, một bên là thơ trữ tình.
- Bài thơ là góc nhìn của anh đội viên được Minh Huệ truyền tải lại, bày tỏ nhiều cảm xúc hơn.
- Đoạn trích là câu chuyện Minh Huệ được nghe kể, chủ yếu là kể lại tối hôm đó.