Ôi những dòng sông bắt nước từ đâu
Mà khi về Đất Nước mình thì bắt lên câu hát
Người đến hát khi chèo đò, kéo thuyền vượt thác
Gợi trăm màu trên trăm dáng sông xuôi…
Trong phần đầu của chương V, trích từ trường ca Mặt đường khát vọng, Nguyễn Khoa Điềm đã cảm nhận đật nước ở nhiều phương diện: chiều dài thời gian lịch sử, bề sâu văn hóa phong tục và một phương diện khá cơ bản là chiều rộng không gian địa lí. Không gian mảnh đất này là nơi sinh tồn của cộng đồng từ bao đời nay. Nhân dân lao động sinh sống đã góp phần tô điểm thêm cho vẻ đẹp cảnh quan đất nước. Từ ải Nam Quan đến mũi Cà Mau, ở mỗi dáng hình của núi đồi sông biển đều in bóng dáng, lối sống và ước vọng của ông cha:
Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi
Chẳng mang một dáng hình, một ao ước, một lối sống ông cha
Ôi Đất Nước sau bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy
Những cuộc đời đã hóa núi sông ta
Sự khám phá mới mẻ của Nguyễn Khoa Điềm là nhận thấy trong cảnh quan đất nước luôn in dấu đời sống văn hóa truyền thống của dân tộc. Do đó dòng sông cũng được cảm nhận ở phương diện văn hóa: dòng sông âm nhạc. Xét về phương diện địa lí thì những dòng sông lớn ở Việt Nam như sông Đà, sông Cửu Long đều bắt nguồn bên ngoài biên giới, từ cao nguyên Thanh Tạng hay Vân Nam – Trung Quốc… Khi những dòng sông ấy chảy qua quốc gia nào thí nó tô điểm cho vẻ đẹp quốc gia ấy và mang dấu ấn văn hóa của cư dân vùng miền đó với tên riêng. Cũng có khi nó chỉ là một dòng sông hoang dại như thời tiền sử nhưng đến khi nó bang qua biên giới, nhập tịch Việt Nam thì có vẻ đẹp riêng không chỉ ở dáng hình mà còn là không khí văn hóa, cụ thể là tiếng hát trên sông:
Ôi những dòng sông bắt nước từ đâu
Mà khi về Đất Nước mình thì bắt lên câu hát.
Những dòng sông đổ vào đất nước mình ăm ắp phù sa, tưới cho những cánh đồng xanh tươi, trù phú, màu mỡ. Những con sông còn cho cá ăn, nước uống, cho vật liệu xây dựng nhà cửa, cho điện, cho con đường giao thông nối những bờ vui và xuôi ngược trăm chiều. Những con sông đã cho con người sự sống nên bao đời nay cộng đồng nào cũng sinh sống quần tụ bên sông. Trải qua bao lớp thời gian họ đã xây dựng một nền văn hóa bên sông. Do đó mỗi con sông mang theo một nền văn hóa riêng, tên dòng sông trở thành tên một nền văn hóa: nền văn hóa sông Nin, nền văn hóa sông Hằng, nền văn hóa sông Hoàng Hà và nền văn hóa sông Hồng… Nhân dân đã sáng tạo ra nền văn hóa để tô điểm cho vẻ đẹp dòng sông. Ở bình diện hẹp, những người lao động trên sông hàng bao đời nay đã sáng tạo ra những làn điệu dân ca làm cho dòng sông như cất lên tiếng hát:
Và khi về Đất Nước mình thì bắt lên câu hát
Người đến hát khi chèo đò, kéo thuyền vượt thác.
Nhờ tiếng hát mà những dòng sông trở nên trữ tình hơn, vui hơn, có linh hồn hơn. Mỗi dòng sông gắn liền với một làn điệu dân ca riêng: sông Hồng thì có điệu hò, sông Hương thì có điệu Nam Ai, Nam Bình…. Cửu Long giang thì có điệu lí… Mỗi dòng sông có dáng vẻ riêng, có sắc màu riêng và có nét riêng về làn điệu dân ca nên mới gọi: Gợi trăm màu trên trăm dáng sông xuôi. Tính đa dạng của các làn điệu dân ca trên sông nước, đã góp thành nền văn hóa sông nước phong phú cho Tổ quốc ta. Câu thơ vừa ca ngợi, vừa tự hào về vẻ đẹp thân thương yêu dấu của non sông đất nước mình. Dòng sông và tiếng hát là hình ảnh đẹp trong tâm hồn người Việt. Do đó Tố Hữu đã thiết tha, bồi hồi nhớ:
Tiếng ai tha thiết bên cồn
Bâng khuâng trong dạ bồn chồn bước đi
Hình ảnh tiếng hát trên sông còn gợi liên tưởng đến tiếng sáo Trương Chi huyền thoại, tiếng sáo gắn với một bi kịch tình yêu nhưng qua đó, dân gian ca ngợi những người bình dân vô danh là những nghệ sĩ tài năng đã góp phần tô điểm cho vẻ đẹp non sông này. Nhân dân đã sáng tạo văn hóa để làm đẹp cho đất nước:
Để Đất Nước này là Đất Nước Nhân dân
Đất Nước của Nhân dân, Đất Nước của ca dao, thần thoại.
Vẻ đẹp của dòng sông địa lí, văn hóa gợi nhớ đến dòng sông lịch sử của Hoài Vũ, cũng có vẻ đẹp đáng ca ngợi và tự hào.
Đây con sông như dòng sữa mẹ
Nước về xanh ruộng lúa vườn cây
Và ăm ắp như lòng người mẹ
Chở tình thương trang trải đêm ngày
Đây con sông như dòng lịch sử
Sáng ngời tên từ thuở cha ông
Đã bao phen đoàn quân cảm tử
Vùi đáy sông xác giặc tanh nồng.
(Vàm Cỏ Đông)
Cách cảm nhận về dòng sông, về không gian địa lí của Nguyễn Khoa Điềm như thế là mới mẻ. Viết về dòng sông, tác giả đã bộc lộ niềm yêu thương, ca ngợi và tự hào. Bốn câu thơ cũng góp phần thể hiện rõ tư tưởng của đoạn trích Đất Nước.