“Đói” và “rách” tượng trưng cho cuộc sống nghèo nàn, vất vả, cùng cực về mặt vật chất. “Sạch” và “thơm” tượng trưng cho sự cao đẹp của phẩm giá con người. Từ chuyện “ăn mặc”, dân gian nói đến chuyện người: người ta có thể phải sống trong “đói rách” nhưng phải biết giữ trọn phẩm chất và khí tiết của mình. Đó là một quan niệm sống hết sức sâu sắc của cha ông ta. Câu tục ngữ làm ta liên tưởng tới bài ca dao “Con cò mày đi ăn đêm”:
“Con cò mày đi ăn đêm
Đậu phải cành mềm lộn cố xuống ao.
Ông ơi, ông vớt tôi nao
Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng.
Có xáo thi xáo nước trong
Đừng xáo nước đục đau lòng cò con”.
“Con cò” dù có phải chết cũng chết trong “nước trong”, không chịu chết trong “nước đục”. Đấy là một triết lí sống “chết trong còn hơn sống đục” của dân gian, rất gần gũi với ý nghĩa của câu tục ngữ “Đói cho sạch, rách cho thơm”. Lịch sử dân tộc ta đã ghi lại những tấm gương nhân cách sáng ngời: Trần Bình Trọng, vị tướng giỏi đời Trần bị giặc Nguyên bắt, kẻ thù dụ dỗ, mua chuộc, ông thà chịu chết chứ không chịu nhục: “Ta thà làm ma nước Nam chứ không thèm làm vương đất Bắc”. Sau này, các nhân cách lớn như Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Khuyến... thà chịu sống nghèo mà thanh cao trong sạch còn hơn là làm quan với triều đình đầy sự ô danh giả dối. Các vị đó là những mẫu mực của đạo lý người Việt Nam: Giữ trọn phẩm chất và khí tiết trong bất kì hoàn cảnh nào.
Tại sao con người ta lại phải giữ gìn nhân cách trong mọi hoàn cảnh? Vì nhân cách con người là cái đáng quý nhất. Người có nhân cách là người có phẩm chất đạo đức tốt, có lòng tự trọng cao, có bản lĩnh, sống bằng sức lao động của chính mình, luôn biết tìm tòi, sáng tạo. Người không có nhân cách, thì ngược lại, sống vị kỉ, ỷ lại, sống bằng mồ hôi nước mắt của người khác, chạy theo dục vọng của riêng cá nhân mình. Người mất nhân cách khác nào loài vật.
Nhưng nhân cách không phải tự nhiên mà có. Nhân cách phải qua rèn luyện mới có được. Phải qua lao động “một nắng hai sương” ta mới biết quý trọng sức lao động, quý trọng người lao động và biết nâng niu sản phẩm lao động. Phải qua vất vả, gian nan ta mới tôi luyện được bản lĩnh thêm vững vàng. Có nhân cách nhưng con người phải cảnh giác trước những cám dỗ thấp hèn dễ làm mất nhân cách. Con người ta ví như đoá hoa sen thanh khiết kia, dù có “gần bùn” mà chẳng chịu “hôi tanh mùi bùn”.
“Trong đầm gì đẹp bằng sen
Lá xanh bông trắng lại chen nhị vàng.
Nhị vàng, bông trắng, lá xanh
Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn”.
Ta có thể còn phải sống trong cảnh nghèo, ta có thể còn thiếu thốn nhưng ta quyết không dựa dẫm, trông chờ vào một ai. Để nhân cách mình ngày một hoàn thiện hơn ta phấn đấu sao cho cuộc sống ngày càng đàng hoàng, đầy đủ. Một cuộc sống hạnh phúc do chính mình tạo ra cũng là thước đo một nhân cách đẹp. Cha ông ta ngày xưa “đói nghèo trong rơm rạ” (Chế Lan Viên) nhưng không hề chịu hạ thấp nhân cách, trái lại, vẫn giữ vẹn nguyên phẩm giá cao đẹp của mình. Phát huy truyền thống đạo lí ấy, ngày nay chúng ta đã sống trong cuộc sống ngày một ấm no hơn, phải luôn trau dồi tư cách đạo đức để sống đẹp hơn.
Câu tục ngữ “Đói cho sạch, rách cho thơm” không những là một triết lí sống mà còn là tiêu chuẩn đúng đắn để đánh giá một con người: giá trị của mỗi người chủ yếu thể hiện qua cốt cách, phẩm hạnh của người đó. Sống trong sạch, lành mạnh là nền tảng đạo đức của tất cả chúng ta.