Bài học về đoàn kết đã ăn sâu vào tâm hồn nhân dân, kết tinh thành ca dao, tục ngữ như một niềm tin về chân lí sâu sắc, cao đẹp:
"Một cày làm chẳng nên non
Ba cây chụm lại nên hòn núi cao".
Một cây không thể làm nên non, nên núi, nên rừng. Đó là một sự thật hiển nhiên, ai cũng dễ dàng nhận thầy. Nhưng “ba cây” tượng trưng cho nhiều cây, cho rừng cây thì có thể tạo nên “non", nên "núi”, không chỉ là “núi thấp” mà là “núi cao”. Từ "một cây" đã chuyển thành “ba cây”, số lượng đã thay đổi từ ít thành nhiều nên chất lượng cũng biến đổi. Yếu tố quyết định của sự vận động từ "lượng" biến thành "chất" là sự “chụm lại” của “ba cây”, của số đông. Như thế mới có núi cao". Chụm lại là hành động, là biểu hiện tâm lí thể hiện sự đồng tâm nhất trí, sự hợp lực và sự đoàn kết gắn bó. “Cây” trong câu tục ngữ được nhân hóa, trở thành ẩn dụ, một biểu tượng rất sống động và thấm thía nói lên tình yêu thương, tinh thần đoàn kết của cộng đồng, của dân tộc. Câu tục ngữ:
"Một cây làm chẳng nên non
Ba cây chụm lại nên hòn núi cao".
Đã nêu lên một bài học vô cùng quý báu về sự hợp lực, về tinh thần đoàn kết để tạo nên sức mạnh to lớn của cộng đồng dân tộc. Lịch sử và cuộc sống, thơ văn và thực tế đã có biết bao sự việc, hình ảnh sống động nói về đoàn kết và sức mạnh đoàn kết của nhân dân ta.Từ thời xa xưa, với công cụ thô sơ, người Việt đã bạt rừng, lấn biển, đắp đê đào kênh để làm nên những cánh đồng màu mỡ, bát ngát mênh mông:
" Việt Nam đắt nước ta ơi!
Mênh mông biển lúa đâu trời đẹp hơn?"
Thần thoại dân tộc Lô Lô đã kể lại hình ảnh đoàn người đông đảo, đồng sức đồng lòng, bền bỉ và dũng cảm kéo nhau “đi san mặt đất” để xây dựng cuộc sống hạnh phúc lâu dài: “Giống nào cũng không đi - Người gọi nhau làm lấy - Nhiều sức chung một lòng - San mặt đất cho phẳng - Nhiều tay chung một ý - San mặt đất làm ăn”. "Nhiều sức" và “nhiều tay” lại biết “chung một lòng”, “chung một ý” nên mới có sức mạnh to lớn “san mặt đất làm ăn” như vậy.
Con đê sông Hồng, sông Thái Bình, sông Mã, sông Lam, v..v... sừng sững như những dãy trường thành, ngăn lũ, bảo vệ những cánh đồng màu mỡ thẳng cánh cò bay là biểu tượng cho sức mạnh đoàn kết và ý chí của triệu triệu con người Việt Nam qua hàng ngàn năm lao động quyết tâm chiến thắng thiên tai để được sống trong ấm no, hạnh phúc.
Trong chiến đấu cũng vậy, đoàn kết là sức mạnh vô địch để giáng trả và đánh thắng quân xâm lược. Hội nghị Diên Hồng đời Trần với tiếng hô “Quyết chiến! Quyết chiến!” của các bô lão “tuổi già thế kỉ” biểu thị cho lòng yêu nước và sức mạnh đại đoàn kết toàn dân và tướng sĩ để đánh thắng giặc Nguyên - Mông. Cho đến nay, câu nói của người anh hùng Trần Quốc Tuấn vẫn còn in sâu trong lòng người về bài học đại đoàn kết dân tộc: “Vua tôi đồng lòng, anh em hòa thuận, cả nước góp sức”.
Đoàn kết để đánh giặc. Đoàn kết để khắc phục khó khăn, để chiến thắng “giặc dốt, giặc đói”, “giặc ngoại xâm”, để khắc phục khó khăn nghèo nàn lạc hậu. Hồ Chí Minh qua bài thơ Hòn đá nhằm giáo dục nhân dân ta bài học về sức mạnh “Ba cây chụm lại nên hòn núi cao”:
"Hòn đá to
Hòn đá nặng
Nhiều người nhắc
Nhắc lên đặng!"
Trong kháng chiến chống Pháp và chống Mĩ vừa qua, Mặt trận Liên Việt, “Mặt trận đoàn kết” dưới sự lãnh đạo của Đảng là tổ chức yêu nước của nhân dân ta thể hiện sâu sắc tư tưởng vĩ đại của Hồ Chí Minh:
" Đoàn kết, đoàn kết, đại đoàn kết
Thành công, thành công, đại thành công".
Ngày nay trên con đường phát triển nền nông nghiệp, công nghiệp hiện đại, văn hóa tiên tiến... phấn đấu cho mục tiêu dân giàu, nước mạnh, nhân dân ta đã và đang nêu cao tinh thần đoàn kết dân tộc khép lại quá khứ, hướng về tương lai.
Hàng triệu con người đồng tâm, nhất trí, góp sức, góp tiền của... cùng nhau xây dựng Tổ quốc. Hầu như địa phương nào cũng có những thành tựu đầy tự hào biểu thị sức mạnh đoàn kết dân tộc trong kiến thiết hòa bình. Thủy điện Hòa Bình, thủy điện Trị An, thủy điện Y-a-ly, công trình tải điện 500KV xuyên Việt, công cuộc khai phá vùng đồng bằng sông Cửu Long... Mỗi công trình là một bài ca hào hùng về lao động sáng tạo và đoàn kết toàn dân.
Câu tục ngữ: “Một cây làm chẳng nên non - Ba cây chụm lại nên hòn núi cao" hàm chứa bài học đoàn kết vô cùng sâu sắc. Đoàn kết không chỉ cho ta sức mạnh vô địch mà còn là suối nguồn của hạnh phúc, yêu thương và no ấm. Nó như ngọn lửa thần kì thắp sáng niềm tin và lòng tự hào dân tộc. Sức mạnh Việt Nam, tư tưởng nhân nghĩa Việt Nam bắt nguồn từ tinh thần đại đoàn kết dân tộc.