Xéc-van-tét đã viết cuốn tiểu thuyết này trong vòng 10 năm (1605 - 1615); ông viết trong nghèo khổ và nghiệt ngã của cuộc dời. Khi tập 11 ra đời cuốn tiểu thuyết trọn bộ thì chỉ một năm sau nhà văn qua đời.
Đôn Ki-hô-tê xuất thân là một lão quý tộc nghèo ở nông thôn tên là Ki-ha đa. Người lão gầy gò, cao lênh khênh và trạc năm chục tuổi. Lão say mê các truyện hiệp sĩ phiêu lưu, đầu óc lão ngày một trở nên mụ mẫm, chìm đắm trong mộng tưởng hão huyền, Lão mơ ước trở thành một hiệp sĩ giang hồ đi khắp nước Tây Ban Nha, phò đời cứu nguy, diệt trừ lũ khổng lồ yêu quái, thiết lập lại trật tự và công lí, để lại bao chiến công oanh liệt cho đời.
Con ngựa gầy được lão phong cho cái tên rất oai: chiến mã Rô-xi-nan-tê. Lão tự xưng là hiệp sĩ Đôn Ki-hô-tê xứ Man-tra. Anh nông dân lùn, cục mịch được lão phong tước: giám mã Xan-trô Pan-xa. Đã là hiệp sĩ thời thượng thì phải có tình nhân. Lão nhớ ngay một phụ nữ mà lão thầm yêu trộm nhớ thời còn trai trẻ, lão liền ban cho ả nhà quê này một cái tên rất quý tộc, mĩ miều: Công nương Đuyn-xi-nê-a duy Tô-bô-xô. Lão làm lễ thụ phong trước ngày lên đường chinh chiến. Có một chi tiết khá thú vị là trong lễ thụ phong này tại quán trọ, hai ả gái điếm được nhà hiệp sĩ xứ Man-tra ban tước thành hai công nương vô cùng tôn quý. Hài hước nhất là lão tìm được binh khí, giáp trụ của tổ tiên đã han gỉ, rồi lão sửa chữa, đánh bóng lại để tự vũ trang cho mình.
Đó là những điều cần biết về hiệp sĩ Đôn Ki-hô-tê khi chúng ta tìm hiểu chuyện Đánh nhau với cối xay gió của lão. Sau trận đánh nhau với bọn lái buôn vì họ không chịu nhận công nương Đuyn-xi-nê-a là đẹp nhất trần gian, Đôn Ki-hô-tê bị nện một trận nhừ tử, bị bắt đưa về làng một thời gian, giờ đây lão lại ra đi với mộng chiến công mới. Lần này có quan giám mã Xan-trô Pan-xa theo hầu. Trận đánh nhau với lũ cối xay gió là nột trận đánh nảy lửa, là đỉnh cao của màn hài kịch, chế giễu những kẻ ngông cuồng, mê muội, luôn luôn sống trong mộng tưởng hão huyền.
Trận đánh diễn ra vào lúc ban trưa. Từ xa nhìn thấy ba bốn chục cối xay gió giữa đồng, hiệp sĩ xứ Man-tra reo lên vì "vận may" đã tới, quân địch là "mấy chục tên khổng lồ hung tợn”, mà cánh tay mỗi đứa dài tới gần hai dặm. Không biết là lão có hay mỗi dặm lài đến 432 mét, đâu phải vừa ? Lão phải kết liều đời lũ khổng lồ yêu quái này, trước là để thu chiến lợi phẩm mà trở nên giàu sang phú quý, sau nữa là quét sạch cái giống xấu xa này khỏi Trái Đất và để "phụng sự Chúa". Phải công bằng mà nói rằng, tuy lão có "nhìn gà hóa cáo" nhưng mục tiêu chiến đấu của lão không kém phần thiêng liêng ! Mặc dù đã bị giám mã Xan-trô Pan-xa hết lời can ngăn, nhưng lão hiệp sĩ bỏ ngoài tai hết. Trước khi đánh nhau, Đôn Ki-hô-tê ăn nói rất “hùng hồn". Lúc thì quát quan giám mã: “Nếu anh sự thì hãy mau mau lánh ra xa mà cầu kinh trong lúc ta đương đầu với chúng trong một cuộc giao tranh gay go và chênh lệch". Lúc thì lão hiệp sĩ thét lớn, đằng đằng sát khí: "Lũ súc sinh kia, không được chạy trốn ! Có ta là hiệp sĩ một thương một mã đến đọ sức với bọn ngươi đây ". Lúc thì oai phong lẫm liệt cảnh cáo: "Dù cho bọn ngươi có vung nhiều cánh tay hơn cả khổng lồ Bri-a-rê-ô, các ngươi cũng phải đền tội!".
Trước lúc vào giao phong với lũ khổng lồ này mà cánh tay mỗi đứa dài gần bằng hai dặm thì khổng lồ Brị-a-rê-ô xa xưa dù có đến 100 cánh tay cũng chẳng so sánh được, vì thế Đôn Ki-hô-tê không quên "cầu cứu nàng Đuyn-xi-nê-a phù hộ và giúp cho trong cơn nguy biến này". Tư thế của lão hiệp sĩ vô cùng dũng mãnh, hiên ngang "lấy khiên che kín thân, tay lăm lăm ngọn giáo, húc con Rô-xi-nan-tê phi thẳng tới chiếc cối xay gió gần nhất". Lão đã "đâm mũi giáo vào cánh quạt cối xay". Tưởng là lũ khổng lồ sẽ máu đổ xương tan. Ai ngờ "gió nổi lên dữ lội, cánh quạt quay tít khiến ngọn giáo gãy tan tành". Đây là hình ảnh lão hiệp sĩ lừng danh trên chiến địa: "Cả người lẫn ngựa ngã chổng kềnh ra đất". Và lúc quan giám mã thúc lừa tới cứu thì đã thấy chủ tướng "nằm không cựa quậy sau cú ngã như trời giáng".
Đoạn văn hài hước hóm hĩnh. Nghệ thuật dựng cảnh và kể chuyện rất tài tình làm hiện lên một trận danh thời trung cổ. Có dàn trận. Có đấu khẩu trước lúc giao phong. Có cảnh đánh nhau dữ dội, quyết tử. Có bãi chiến trường sau trận đánh diễn ra. Hiệp sĩ Đôn Ki-hô-tê là một "người hùng" đích thực sống trong ảo tưởng hão huyền, sự mụ mẫm đã lên đến cực độ khi nhìn cối xay gió mà lão cho là quái vật khổng lổ! Ngôn ngữ khoác lác, trống rỗng, đại ngôn, cùng thét vang lúc xung trận. Cử chỉ, điệu bộ và hành động cũng rất tự tin, đàng hoàng, cực kì oai phong lẫm liệt ! Đúng là coi cái chết nhẹ tựa lông hồng! Hình ảnh Đôn Ki-hô-tê nằm không cựa quậy trên mặt đất trước cặp mắt của quan giám mã là nét vẽ biếm họa đặc sắc nhất có giá trị chế giễu tầng lớp hiệp sĩ thời trung cổ đã lỗi thời! Người đọc không nhịn được cười khi lão hiệp sĩ cầu cứu tình nương trước lúc giao đấu!
Câu chuyện giữa hai thầy trò sau trận đánh nhau với cối xay gió cũng cực kì thú vị. Chết mà nết không chừa ! Bị thảm bại nhục nhã mà vẫn còn khoác lác. Trước lời an ủi của quan giám mã. Đôn Ki-hô-tê đã chỉ cho anh béo lùn biết rằng cái nghề cung kiếm "luôn luôn biến chuyển", nghĩa là sự thắng, bại là chuyện bình thường. Nguyên nhân thất bại theo Đôn Ki-hô-tê rất bất ngờ vì lão pháp sư Phơ-re-xtôn đã đánh cắp mất sách vở bảo bối của lão. Hắn đã "thâm thù ta", hắn đã tước mất phần vinh quang chiến thắng của ta! Đúng là khẩu khí của hiệp sĩ xứ Man-tra lừng danh thiên hạ!
Thương cho con ngựa gầy nhom "bị toạc nửa lưng" vẫn phải cõng chủ. Đôn Ki-hô-tê quyết định đi về phía cảng, hi vọng "sẽ gặp được nhiều chuyện mạo hiểm khác" mà thi thố tài năng. Hiệp sĩ tỏ ra rất buồn phiền về cái giáo bị gãy. Cái vốn sách vở kiếm hiệp lại ru lão ta vào giấc mộng hão huyền. Lão nhắc tới hiệp sĩ Tây Ban Nha ngày xưa là Va-gax, giữa trận đánh, gươm bị gãy, đã nhổ cây sồi làm vũ khí tiêu diệt quân Mô-rô, nhờ thế mà trở nên bất tử với biệt hiệu "Hiệp sĩ diệt địch", làm rạng rỡ cháu con đời đời. Kể lại câu chuyện này, Đôn Ki-hô-tê muốn nói lên chí hướng mình muốn theo gương người xưa cũng sẽ nhổ cây sồi để diệt địch, sẽ lập nên "những chiến công phi thường" mà quan giám mã sẽ là người có diễm phúc được mục kích ! Qua đó, ta thấy Đôn Ki-hô-tê vẫn kiêu hùng, tự tin, đầu óc anh ta quá mê muội, khoác lác đến cực độ!.
Khi giám mã "thật thà" nhắc lại sự thất trận vừa qua, cái ngã chắc hẳn " làm ngài vẹo vọ hẳn đi" thì chàng hiệp sĩ hồn nhiên trả lời: "Đúng thế! Và nếu ta không kêu đau là vì các hiệp sĩ giang hồ có bị thương cũng không được rên rỉ, dù xổ cả ruột ra ngoài". Đó cũng là một nét rất "anh hùng" của Đôn Ki-hô-tê ! Khi Xan-trô tâm sự là nếu có bị gai đâm cũng kêu lên thì ông chủ tài ba đã "không nín được cười", đĩnh đạc nói với giám mã: "cứ việc rên la" vì "cho tới nay chưa thấy sách kiếm hiệp nào ngăn cấm cả.
Phần cuối là chuyện ăn, chuyện ngủ của hai thầy trò chàng hiệp sĩ. Hai thầy trò cùng đi giang hồ, với "lí tưởng" dẹp bất công, cứu nguy phò dời nhưng trong tâm hồn, tính cách là hai thế giới riêng biệt ! Đến giờ ăn, Đôn Ki-hô-tê không hiểu vì sao mà "chưa muốn ăn". Còn Xan-trô, sau khi được phép chủ, ngồi thoải mái trên lưng lừa "ăn một cách khoái trá", nghiêng bầu rượu "tu một hơi ngon lành". Đúng là "dĩ thực vi thiên", Xan-trô vừa nhắm rượu, quên cả những lời hứa hẹn của chủ phong anh ta làm thống đốc sau này vừa vui vẻ suy ngẫm về cái nghề đi tìm kiếm chuyến phiêu lưu "tuy có nguy hiểm song không đến nỗi vất vả". Đó cũng là một nét võ hài hước về sự "cái miếng ăn gần, cái ước mơ xa" ở đời!
Đêm đến, hai thầy trò nằm dưới gốc cây. Giám mã sau khi đánh chén no say "làm một giấc đến sáng". Sáng dậy vừa mở mắt ra đã vớ ngay bầu rượu, bác hơi buồn vì bầu rượu đã vơi đi, mà quãng đường này khó đào đâu ra rượu để đổ vào cho đầy ! Trái lại, Đôn Ki-hô-tê thì suốt đêm thao thức. Chàng đã bẻ "một cành khô" lắp vào cán gẫy làm thành một ngọn giáo ! Chàng trằn trọc thâu đêm vì thương nhớ tình nương Đuyn xi-nê-a. Chiều ta đã nhịn, sáng nay lại không ăn, chẳng phải là Đôn Ki-hô-tê bị đau nên không ăn được, mà là chàng đang sống trong mộng mị, vì chỉ nghĩ đến người yêu cũng đủ no rồi.
Nhân vật giám mã Xan-trô là một nhân vật phụ, một nét vẽ bổ trợ nhưng rất sống động. Một mặt, nó có giá trị làm nổi bật tính cách ngông cuồng, mụ mẫm, ôm ấp những mộng tưởng hão huyền của Đôn Ki-hô-tê về cuộc đời hiệp sĩ, mặt khác thể hiện một quan niệm sống phác thực, hồn nhiên, giản dị... của những người dân quê yêu đời, chân thực.
"Đánh nhau với cối xay gió" là một trang đời, một trong những chiến công oanh liệt của Đôn Ki-hô-tê hiệp sĩ xứ Man-tra đã ghi vào sử sách ! Xéc-van-tét đã sử dụng thủ pháp trào lộng, phóng đại và tương phản đối lập trong kể chuyện để dựng cảnh, đã làm hiện lên một trang hiệp sĩ Tây Ban Nha thời Trung cổ đã lỗi thời! Đằng sau câu văn, dòng chữ, ta luôn luôn bắt gặp nụ cười hóm hỉnh của Xéc-van-tét. Đằng sau nụ cười chế giễu của nhà văn là sự đề cao trong một chừng mực nhất định tình yêu tự do, bình đẳng, sống thiết thực yêu đời... mang tính nhân văn.