Một trong những đặc điểm của chủ nghĩa lãng mạn, đồng thời cũn là nét thi pháp riêng của ngòi bút cụ Nguyễn là sự đối lập giữa lí tưởng và hiện thực cuộc sống, giữa tính cách và hoàn cảnh. Ở nhân vật quản ngục, những đối lập ấy tạo ra chiều sâu tâm lí. Làm cái nghề coi tù, sống giữa lũ người quay quắt, hàng ngày chứng kiến bao cảnh xô bồ, hỗn tạp viên quản ngục lại biết kính mến khí phách, biết trọng người tài, biết day dứt “chọn nhầm nghề”, đặc biệt lại có một sở nguyện thiêng liêng “treo ở nhà riêng mình một đôi câu đối do tay ông Huấn Cao viết”. Cho câu đối, thưởng thức nét chữ đẹp của những con người tài hoa là một thú vui tao nhã, mang tính dân tộc, thắm đượm vẻ đẹp văn hóa truyền thống. Cái thú vui ấy thường chỉ có ở những bậc văn nhân, tài tử. Vậy mà, mệ kẻ coi tù lại đang khao khát. Bắt được “cái thanh âm trong trẻo giữa mộ bản đàn mà nhạc luật đều hỗn loạn, xô bồ”, cái “ăngten” thẩm mĩ của nhà văn tinh nhạy xiết bao! Bởi đó là một nghịch lí mà người bình thường hời hợt không dễ gì nhận biết được.
Nghịch lí thứ hai là: quản ngục - người đại diện cho bộ máy đàn áp của thống trị, một cái mắt của xích xiềng - mà lại xử sự dịu dàng tế nhị, thậm chí biệt đãi Huấn Cao - kẻ đã phạm trọng tội, kẻ ở phía bên kia! Để làm việc này, quản ngục phải vượt qua không ít khó khăn Với thầy thơ lại, với bọn lính, ông ta thận trọng đã đành. Với Huấn Cao, ông càng phải giữ gìn. Bị ông Huấn cố ý làm ra khinh bạc, sỉ nhục, quản ngục không “nổi trận lôi đình, báo thù tàn bạo “như ông Huấn nghĩ, -.rái lại, “chỉ lễ phép lui ra với một câu: xin lĩnh ý”. Rồi lo lắng, băn khoăn mai mốt ông Huấn bị hành hình, không kịp xin chữ sẽ ân hận suốt đời. Rồi “tái nhợt người đi” khi biết tin ngày mai ông Huấn bị giải vào kinh. Thế đấy, ôm ấp một mong muốn đẹp đã khó, biến nó thành hiện thực, khó hơn nhiều. Song, cái đẹp, cái thanh cao bao giờ cũng sẽ tìm được tri kỉ, tri âm. Cái sở nguyện, cũng là linh hồn của một đời người của quản ngục đã được chia sẻ, cảm thông xứng đáng. Trước là từ thầy thơ lại. Sau là từ ông Huấn Cao. Nhất sinh, không vì vàng ngọc hay quyền thế mà ép mình, viết câu đối, cả đời Huấn Cao chỉ viết chữ tặng ba người bạn thân. Vậy mà lần này, ông nhận lời cho chữ quản ngục. Ông nghĩ: “Ta cảm cái tấm lòng biệt nhỡn liên tài... thiếu chút nữa, ta phụ mất một tấm lòng...”. Cuộc tương ngộ của những “tấm lòng” như thế là hoa trái làm đẹp cho cuộc đời đầy rẫy bất công, làm dịu nỗi cô đơn, đau đớn cho con người. Dù có khinh bạc. ngất ngưởng đến đâu, ông Huấn lúc này ắt đã thực sự xúc động. Phải chàng đó cũng là những giây phút hạnh phúc mà viên tiểu lại kia ban tặng người anh hùng? Kẻ xin chữ, người cho chữ cùng nhau phá vỡ cái nghịch lí của đời thường để tìm đến sự thuận lí mang chất văn hóa, nhân bản.
Còn nghịch lí thứ ba: Cảnh viết chữ - một cảnh tượng xưa nay chưa từng có, như nhà văn nhận xét thì, khỏi nói, đã rung động bao thế hệ bạn đọc, đã được bao nhà văn, nhà giáo bình giảng. Nhìn Huấn Cao viết chữ trong tư thế: “Cổ đeo gông, chân vướng xiềng”, đứng cạnh “cái thầy thơ lại gầy gò, run run bưng chậu mực”, viên quản ngục hẳn đã vô cùng cảm động mỗi khi cúi xuống cất những đồng tiền kẽm đánh dấu ô chữ trên phiến lụa óng. “Bức lụa trắng trẻo với những nét chữ vuông vắn nó nói lên những cái hoài bão tung hoành của một đời con người. Thỏi mực, thầy mua ở đâu tốt và thơm quá. Thầy có thấy mùi thơm ở chậu mực bốc lên không... Thầy hãy thoát khỏi cái nghề này đi đã, rồi hãy nghĩ đến chuyện chơi chữ. Ở đây khó giữ thiên lương cho lành vững...” Được ông Huấn đỡ cho đứng thẳng người và khuyên bảo những lời như thế, quản ngục đã trưởng thành lên một bước. Cái sở nguyện mang tính văn hóa được nhận thức sâu thêm, mang ý nghĩa đạo đức, nhân cách. Được nhìn chữ đẹp, ngửi mùi mực thơm là một niềm vui. Niềm vui ấy chỉ trọn vẹn khi biết sống cho đẹp, cho thơm một cuộc đời con người. Hình ảnh cuối cùng “ngục quan vái người tù một vái, chắp tay nói một câu mà dòng nước mắt rỉ vào kẽ miệng làm cho nghẹn ngào: Kẻ mê muội này xin bái lĩnh” là bước ngoặt quyết định về nhận thức và tâm hồn con người “chọn nhầm nghề” này. Sự phát triển lôgíc của tính cách nhân vật khiến chúng ta tin như vậy. Thiên truyện dừng lại, nhân vật chia tay, nhưng dư vị của câu chữ, nhất là cái hồn của văn chương đeo đẳng bạn đọc mãi không thôi.
Trong thời Pháp thuộc, nhất là giai đoạn 1930 - 1945, xã hội nháo nhào, hỗn độn bởi lối sống “Âu hóa thực dụng”, những nhân vật chơi ngông bằng những thú vui ở một thời “vang bóng” trong sáng tác của Nguyễn Tuân biểu hiện thái độ phủ nhận hiện thực, gửi gắm tấm lòng yêu nước thầm kín. Thời đại ấy đã qua rồi, nhưng ngày nay, những tiêu cực, những xô bồ, xộc xệch của lối sống “thực dụng kiểu mới” đang khuấy lộn. Do đó, đọc và giảng truyện Chữ người tử tù, chúng ta cần tiếp nhận theo một kênh thẩm mĩ thích hợp. Tâm sự về nghề nghiệp, nhà văn Nguyền Tuân nói: “Có hai lối viết, tôi gọi là lối nóng và lối lạnh. Cũng như tạng người, có tạng hàn, tạng nhiệt. Tôi thích viết... lạnh”. So với nhân vật Huấn Cao, phải chăng quản ngục thuộc tạng... hàn được dựng bằng nét bút... lạnh. Huấn Cao là con người của lí tưởng, người của thần thánh, thiên đình. Còn quản ngục, là của... hạ giới, gần với đời thường. Văn... lạnh, nhưng tình người ấm nóng. Phải chăng đây cũng là một loại tính cách, loại nhân vật cụ Nguyễn yêu thích, gửi gắm nhiều điều sâu xa khiến bạn đọc chúng ta không thể... hững hờ?