Lý Tự Trọng tên thật là Lê Hữu Trọng, con trai cụ Lê Khoan (tức Lê Hữu Đạt), quê ở làng Việt Xuyên – huyện Thạch Hà – tỉnh Hà Tĩnh và cụ Nguyễn Thị Sờm, quê ở huyện Can Lộc – tỉnh Hà Tĩnh. Do không chịu nổi ách áp bức bóc lột của bọn thực dân phong kiến, cụ Khoan đã cùng một số bà con rời quê sang Thái Lan sinh sống và tham gia hoạt động cách mạng. Trong một lần đánh đồn lính Pháp ở biên giới Lào – Thái Lan, cụ bị nhà cầm quyền Xiêm bắt giam. Ra tù cụ cùng một số đồng hương đến bản Mạy, tỉnh Nakhonphanom thuộc đông bắc Thái Lan. Lúc đó bản Mạy đang là nơi đón tiếp các thanh niên yêu nước của quê hương Nghệ Tĩnh sang hoạt động. Gia đình Lý Tự Trọng là một trong những cơ sở của cách mạng, đây là nơi bồi dưỡng cán bộ và là trường quốc ngữ của Hội Việt kiều. Ngay từ nhỏ, Lý Tự Trọng đã tỏ ra là người sớm hiểu biết, có khả năng học tốt nhiều ngoại ngữ như tiếng Thái, Việt, Anh, Pháp, Nga; được nuôi dưỡng trong môi trường cách mạng, Lý Tự Trọng sớm hiểu được nỗi khổ cực của nhân dân ta dưới chế độ cai trị của thực dân phong kiến. Lên 9 tuổi, Lý Tự Trọng được cha mẹ cho đi học tiếng Xiêm, tiếng Trung Quốc tại trường tiểu học thị trấn Nakhon. Anh ra sức học tập và nung nấu quyết tâm làm cách mạng.
Cuối năm 1926, Lê Hữu Trọng được tổ chức Việt Nam thanh niên cách mạng đồng chí Hội chọn sang Quảng Châu – Trung Quốc học tập và được Bác Hồ đưa vào nhóm “Thiếu niên tiền phong Việt Nam”, một hình thức tổ chức thanh thiếu niên cộng sản đầu tiên của cách mạng Việt Nam. Lê Hữu Trọng được Bác Hồ đổi tên là Lý Tự Trọng (cùng họ với Lý Thụy – tên gọi bí mật của đồng chí Nguyễn Ái Quốc lúc bấy giờ). Lý Tự Trọng và các thành viên trong nhóm “Thiếu niên tiền phong Việt Nam” được bồi dưỡng về kiến thức nói chung và đặc biệt là nhiệm vụ cách mạng Việt Nam. Sau đó Lý Tự Trọng được Bác Hồ giới thiệu vào học tại một trường trung học của Chính phủ Tôn Trung Sơn ở Quảng Châu. Qua một thời gian ngắn, Lý Tự Trọng đã thông thạo tiếng Trung và được cử làm liên lạc cho Tổng bộ Việt Nam thanh niên cách mạng đồng chí Hội ở Quảng Châu. Vốn thông minh hoạt bát, mưu trí, Lý Tự Trọng đã góp phần tích cực vào việc liên lạc giữa Tổng bộ Việt Nam thanh niên cách mạng đồng chí Hội với đảng bạn và cán bộ cách mạng Việt Nam hoạt động tại Trung Quốc, đồng thời tổ chức việc chuyển thư từ, tài liệu của Đảng về nước.
Đến giữa năm 1929, tình hình cách mạng đã có chuyển biến mới. Các tổ chức cộng sản ở Việt Nam lần lượt ra đời. Lý Tự Trọng được cử về nước hoạt động tại Sài Gòn – Chợ Lớn đảm nhận nhiệm vụ liên lạc trong và ngoài nước cho Xứ ủy Nam Kỳ; đồng thời Lý Tự Trọng được giao một nhiệm vụ đặc biệt, vận động tập hợp thanh niên trong các nhà máy, trường học để thành lập Đoàn thanh niên cộng sản. Mặc dầu công việc hết sức nguy hiểm, bọn mật thám suốt ngày lùng sục, nhưng nhờ tài trí thông minh, Lý Tự Trọng đã vượt qua tất cả và hoàn thành mọi nhiệm vụ được giao. Nhân dịp kỷ niệm một năm cuộc khởi nghĩa Yên Bái, Xứ ủy Nam Kỳ quyết định tổ chức một đợt tuyên truyền tố cáo các tội ác của thực dân Pháp và kêu gọi quần chúng đấu tranh. Ngày mồng 8 tháng 02 năm 1931, lợi dụng lúc bà con đi xem bóng đá ở sân vận động Sài Gòn tập trung rất đông, các chiến sỹ cách mạng đã tổ chức một cuộc mít tinh chớp nhoáng. Cờ đỏ búa liềm giương cao. Đồng chí Phan Bôi đứng lên diễn thuyết kêu gọi quần chúng đánh đổ thực dân Pháp. Giữa lúc ấy, tên mật thám Pháp Lơ – gơ – răng và bọn cảnh sát đi cùng đã ập tới. Không còn cách nào khác để cứu đồng chí mình, Lý Tự Trọng đã rút súng bắn chết tên mật thám cứu thoát đồng chí diễn thuyết. Bị vây hãm ráo riết, Lý Tự Trọng đã bị bắt. Thực dân Pháp đưa anh về giam ở bốt Ca – ti – na và tra tấn vô cùng dã man nhưng anh không khai báo nửa lời, chỉ nói tên anh là Nguyễn Huy. Chúng hỏi ai đưa súng cho anh thì anh nói là một người lạ mặt cho anh tiền và đưa súng bảo anh bắn. Địch đem tất cả những người bị bắt sắp hàng trên sân bốt, đưa Lý Tự Trọng ra nhận mặt, anh nhìn qua một lượt rồi lắc đầu nói: Người ấy không có ở đây.
Một tên phản bội khai ra tên anh là “Trọng con” và anh làm công tác liên lạc quan trọng. Bọn giặc mừng quýnh tưởng phen này nắm chắc đến nơi tất cả những đầu mối bí mật của phong trào cách mạng. Đích thân tên Chánh mật thám Nam Kỳ là Na – đô đến hỏi cung Lý Tự Trọng. Tất cả bọn hung ác ở Sài Gòn đều giở hết tài tra tấn và dụ dỗ. Cả bọn chủ bóp Bô – lô ở Chợ Lớn có tiếng là khát máu cũng được đưa đến tra tấn Lý Tự Trọng. Chúng trói tay anh rút lên xà nhà, cho anh đi “tàu bay”. Dã man nhất, có lần chúng chụp một mũ sắt lên đầu anh, thứ mũ sắt có bắt đinh ốc đặc biệt, cứ xoáy đinh ốc là mũ kẹp chặt lấy thái dương, chúng kẹp đến nỗi mắt anh từ từ lồi ra, đầu như rúm lại, vậy mà anh cứ trừng trừng nhìn thẳng vào lũ mật thám không hề hé môi. Chúng áp dụng nhiều đòn tra tấn khác nhưng với anh tất cả đều vô hiệu.
Giam cầm tra tấn ở khám lớn Sài Gòn một thời gian không thu được kết quả, bọn chúng đưa anh ra xử án. Run sợ trước phong trào cách mạng, chính quyền thực dân Pháp ở Đông Dương đã mở một phiên tòa đại hình để xử một chiến sỹ cộng sản Việt Nam chưa đầy 18 tuổi. Lý Tự Trọng đã bị kết án tử hình. Đứng trước cái chết, Lý Tự Trọng không hề run sợ, anh đã chủ động biến phiên tòa của đế quốc thành một diễn đàn của người chiến sỹ cộng sản. Khi luật sư bào chữa xin bọn thực dân “Mở lượng khoan hồng” vì Lý Tự Trọng chưa đến tuổi trưởng thành, “Hành động thiếu suy nghĩ”, anh đã gạt phắt và dõng dạc nói: “Tôi hành động có suy nghĩ, tôi hiểu việc tôi làm, tôi làm vì mục đích cách mạng. Tôi chưa đến tuổi trưởng thành thật, nhưng tôi đã đủ trí khôn để hiểu con đường của thanh niên chỉ là con đường cách mạng, không thể có con đường nào khác”. Khi bộ trưởng thuộc địa Pháp trực tiếp gặp Lý Tự Trọng và thốt ra những giọng điệu nhân đạo sặc mùi thực dân: “Tuổi thanh niên ngông cuồng, nước Pháp sẵn sàng tha thứ cho anh. Đối với những người thông minh chính phủ bao giờ cũng nâng đỡ chỉ cần anh thật thà hối cải. Nếu muốn anh có thể sang Pháp học để trở về giúp đất nước, tha hồ quyền cao chức trọng, vợ đẹp con khôn, ăn mặc sung sướng”. Đáp lại giọng giả nhân giả nghĩa đó của Bộ trưởng thuộc địa Pháp, Lý Tự Trọng đã dõng dạc quát vào mặt hắn: “Ta sinh ra không phải để ăn thứ cơm ấy”.
Trong những ngày cuối cùng ở xà lim án chém, Lý Tự Trọng vẫn lạc quan yêu đời, tin tưởng vào sự thắng lợi của cách mạng. Mặc dầu bị xiềng xích nhưng hàng ngày anh vẫn tập thể dục, đọc Truyện Kiều, động viên các bạn trẻ nêu cao ý chí cách mạng. Thực dân Pháp đã không dám xử công khai Lý Tự Trọng. Lợi dụng lúc nửa đêm về sáng ngày 21 tháng 11 năm 1931, chúng đã hèn hạ dựng máy chém ở ngay khám lớn Sài Gòn hòng giết anh trong im lặng; nhưng tấm gương đấu tranh kiên cường anh dũng và những tiếng hô của anh: “Đả đảo thực dân Pháp”, “Đảng cộng sản Đông Dương muôn năm”, “Cách mạng Việt Nam thành công muôn năm” đã cổ vũ mạnh mẽ, tạo một làn sóng căm phẫn phản đối tội ác của thực dân Pháp đối với tù nhân trong khám lớn Sài Gòn. Lý Tự Trọng đã hiên ngang bước lên máy chém, hát vang bài Quốc tế ca.
Tinh thần cách mạng bất khuất của Lý Tự Trọng đã làm cho kẻ thù vô cùng khiếp sợ và đã động viên cổ vũ mạnh mẽ phong trào cách mạng trong cả nước lúc bấy giờ. Cuộc đời và sự nghiệp cách mạng của Lý Tự Trọng tuy ngắn ngủi nhưng anh đã nêu một tấm gương chói lọi cho các thế hệ thanh niên noi theo. Hình ảnh và chí khí người thanh niên Lý Tự Trọng đã trở thành biểu tượng hết sức thiêng liêng, cao đẹp trong lòng các thế hệ đoàn viên thanh niên. Câu nói của anh “Con đường của thanh niên chỉ là con đường cách mạng…” đã trở thành lý tưởng sống và vũ khí chiến đấu của thanh niên Việt Nam từ đó cho đến hôm nay và mãi mãi sau này.
Noi gương và tiếp bước Lý Tự Trọng, các thế hệ thanh niên Việt Nam đã đoàn kết một lòng dưới ngọn cờ vẻ vang của Đảng góp phần làm nên cuộc cách mạng tháng Tám 1945, thành lập ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược, lớp lớp thanh niên Việt Nam đã nối tiếp nhau lên đường với ý chí tinh thần “Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh”, “Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước” đã góp phần làm nên chiến thắng vĩ đại, dành độc lập tự do cho Tổ quốc và thống nhất đất nước. trong cuộc trường kỳ kháng chiến ấy đã xuất hiện nhiều tấm gương tuổi trẻ kiên cường dũng cảm, tiêu biểu như: Trần Văn Ơn, Võ Thị Sáu, La Văn Cầu, Cù Chính Lan, Nguyễn Thị Chiên, Bế Văn Đàn, Phan Đình Giót, Tô Vĩnh Diện… hàng triệu đoàn viên thanh niên tham gia phong trào “Ba sẵn sàng” và “Năm xung phong”. Từ hai phong trào ấy đã xuất hiện nhiều tập thể và cá nhân với những chiến công xuất sắc như: Bảy dũng sỹ Điện Ngọc – Quảng Nam anh dũng đánh trả một tiểu đoàn địch; Tạ Thị Kiều tay không đoạt bốt giặc; Lê Thị Hồng Gấm chiến đấu đến hơi thở cuối cùng không chịu đầu hàng giặc; dũng sỹ diệt Mỹ - anh hùng Lê Mã Lương với lẽ sống “Cuộc đời đẹp nhất là ở trên trận tuyến chống kẻ thù”. Câu nói bất hủ của người thợ điện trẻ tuổi Nguyễn Văn Trỗi “Còn giặc Mỹ thì không có hạnh phúc” đã gây xúc động cho tuổi trẻ và nhân dân tiến bộ khắp năm châu; lời hô của anh hùng liệt sỹ Nguyễn Viết Xuân “Nhằm thẳng quân thù mà bắn” đã trở thành hiệu lệnh thúc giục quân và dân ta xông lên tiêu diệt quân thù… Họ thật xứng đáng đại diện cho một lớp trẻ “Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh”.
Ngày nay, trong công cuộc đổi mới, tuổi trẻ Việt Nam luôn luôn là lực lượng xung kích đi đầu trong học tập, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Từ những phong trào “Thanh niên lập nghiệp” và “Tuổi trẻ giữ nước”, “Thi đua, tình nguyện xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”, “Phong trào thanh niên tình nguyện” và hiện nay là hai phong trào lớn “Xung kích phát triển kinh tế xã hội và bảo vệ Tổ quốc” và “Đồng hành với thanh niên lập thân lập nghiệp”. Ở mỗi địa phương, đơn vị đã và đang xuất hiện ngày càng nhiều những tập thể, cá nhân tiêu biểu đi đầu trong các lĩnh vực học tập, lao động sản xuất, sáng tạo khoa học công nghệ và chiến đấu giữ gìn an ninh chính trị, trật tự an toan xã hội.
Để tri ân sự hy sinh anh dũng của đồng chí, thỏa nguyện của gia đình, dòng họ và cán bộ đoàn viên, thanh niên cả nước, sau gần 03 năm (Từ năm 2009 – 2011) nỗ lực tìm kiếm mộ đồng chí Lý Tự Trọng bằng nhiều phương pháp của gia đình, dòng họ Lê Hữu - Xã Việt Xuyên, huyện Thạch Hà; với sự quan tâm chỉ đạo thường xuyên, sâu sát của Ban Bí thư Trung ương Đoàn và lãnh đạo tỉnh Hà Tĩnh; sự đồng hành, hỗ trợ tích cực của Ban Thường vụ Tỉnh Đoàn và cấp ủy, chính quyền huyện Thạch Hà; với sự giúp đỡ nhiệt tình của cấp ủy, chính quyền Thành phố Hồ Chí Minh, đúng vào dịp kỷ niệm 36 năm ngày Giải phóng Miền Nam thống nhất đất nước (30/4) - Trong năm Thanh niên 2011 - Kỷ niệm 80 năm thành lập Đoàn, 80 năm ngày đồng chí Lý Tự Trọng hy sinh, hài cốt của đồng chí đã tìm thấy ở Công viên Lê Thị Riêng (TP Hồ Chí Minh) và đưa về an táng tại quê nhà.
Hiện nay, Khu tưởng niệm đồng chí Lý Tự Trọng đã được khởi công xây dựng tại xã Việt Xuyên, huyện Thạch Hà. Công trình có diện tích 5,16 ha, được xây dựng gắn kết với phần đất của gia đình, nằm ở vị trí thuận lợi cho khách tham quan với các hạng mục công trình: Khu mộ và đài tưởng niệm, nhà thờ, nhà văn hóa truyền thống, nhà dịch vụ, hệ thống sân vườn, cảnh quan, cây xanh, hệ thống hạ tầng kỹ thuật. Công trình Khu tưởng niệm Lý Tự Trọng có tổng mức đầu tư 83 tỷ đồng. Trong đó, nguồn vốn Trung ương Đoàn là 36,9 tỷ đồng, địa phương 23 tỷ đồng, vốn xã hội hóa 22,9 tỷ đồng. Công trình dự kiến hoàn thành vào dịp kỷ niệm 100 năm ngày sinh của Lý Tự Trọng (Tháng 10/2014), đang cần sự chung tay, góp sức của toàn thể đoàn viên, thanh thiếu nhi tỉnh nhà. Đây là công trình văn hóa mang tầm vóc quốc gia, là địa chỉ đỏ để giáo dục truyền thống yêu nước, cách mạng cho thế hệ hôm nay và mai sau; là nơi tổ chức các hoạt động văn hóa của thanh thiếu niên Hà Tĩnh và cả nước, nơi trưng bày các tư liệu về thân thế, cuộc đời hoạt động cách mạng của đồng chí Lý Tự Trọng.
Kỷ niệm 100 năm ngày sinh Lý Tự Trọng, ôn lại công lao to lớn, ý chí kiên cường, tinh thần bất khuất, tấm gương hy sinh quên mình vì nước, vì dân của người anh hùng trẻ tuổi và các thế hệ tiền bối đã cống hiến trọn đời cho cách mạng, thế hệ trẻ hôm nay nguyện noi gương anh quyết tâm học tập, lao động xây dựng quê hương, đất nước ngày càng tươi đẹp. Hơn bao giờ hết, câu nói “Con đường của thanh niên chỉ là con đường cách mạng, không thể có con đường nào khác” lại càng thôi thúc tuổi trẻ cố gắng phấn đấu học tập, rèn luyện, đi đầu trong cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật, chiến thắng nghèo nàn, lạc hậu, chống nguy cơ tụt hậu về kinh tế, đấu tranh không khoan nhượng những hiện tượng tiêu cực và tệ nạn xã hội; tin tưởng trung thành với sự nghiệp cách mạng của Đảng, nêu cao cảnh giác, đánh bại chiến lược diễn biến hòa bình của các thế lực thù địch bảo vệ thành quả cách mạng. Thế hệ trẻ chúng ta nguyện noi gương anh, sẽ viết tiếp những trang sử vàng chói lọi của Đoàn TNCS Hồ Chí Minh, của dân tộc Việt Nam anh hùng trên những chặng đường mới.