1. Đời sống văn hoá
Câu hỏi: Vì sao thời Trần, Nho giáo ngày càng phát triển?
Thời Trần, Nho giáo ngày càng phát triển do nhu cầu xây dựng bộ máy nhà nước của giai cấp thống trị, nhà Nho được trọng dụng và bổ nhiệm giữ những chức vụ quan trọng trong bộ máy nhà nước. Việc quan tâm đến chế độ học tập, thi cử để đào tạo, tuyển dụng quan lại với nội dung học tập là đạo Nho ngày càng trở nên cần thiết ở chế độ phong kiến Việt Nam. Vì thế thời nhà Trần, Nho giáo phát triển mạnh.
Nhiều nhà Nho được triều đình trọng dụng như Trương Hán Siêu, Đoàn Nhữ Hài, Phạm Sư Mạnh, Lê Quát, đặc biệt là Chu Văn An.
Câu hỏi: Sinh hoạt văn hoá thời Trần được thể hiện như thế nào?
- Nhìn chung nền văn hoá thời Trần đa dạng và đặc sắc, mang tính dân tộc sâu sắc.
- Tín ngưỡng dân gian phát triển, cùng với việc sùng bái đạo Phật và đề cao Nho giáo.
- Nhiều lễ hội đua tài, nhiều hình thức sinh hoạt văn hoá phong phú, phổ biến.
- Nhiều phong tục tập quán thể hiện tinh thần thượng võ, yêu quê hương, đất nước tha thiết và trọng nhân nghĩa.
Câu hỏi: Nguyên nhân nào dẫn đến sự phát triển của nền văn hoá thời Trần?
Thời Trần giáo dục thi cử thịnh hành, phát triển đã đào tạo được nhiều nho sĩ trí thức giỏi. Hơn nữa, sau các cuộc kháng chiến chống Mông - Nguyên đầy gian khổ, nhưng đã giành thắng lợi vẻ vang, lòng tự hào, tự tôn dân tộc, yêu quê hương, đất nước và ý thức tự cường đã được khơi dậy ở các nho sĩ, các nhà thơ, nhà văn,...
2. Văn học
Câu hỏi: Em hãy cho biết vài nét về tình hình văn học thời Trần.
- Văn học thời Trần (bao gồm cả văn học chữ Hán và chữ Nôm) rất phong phú, mang đậm bản sắc dân tộc, chứa đựng lòng yêu nước sâu sắc, tự hào dân tộc, đã làm rạng rỡ cho văn học Đại Việt.
- Có nhiều tác giả nổi tiếng với những tác phẩm đặc sắc mà tiêu biểu là Trần Quốc Tuấn với Hịch tướng sĩ, Trần Quang Khải với bài thơ Phò giá về kinh, Trương Hán Siêu với Phú sông Bạch Đằng.
Câu hỏi: Tại sao văn học thời Trần phát triển mạnh và mang đậm lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc?
- Văn học thời Trần phát triển mạnh có những bước tiến mới, với những tác phẩm ra đời trong khói lửa chiến tranh như Hịch ttrớng sĩ để động viên tinh thần binh lính, đề cao niềm tự hào dân tộc, ca ngợi chiến công hiển hách như Phú sông Bạch Đằng, Phò giá về kinh thể hiện hào khí chiến thắng và khát vọng thái bình thịnh trị của dân tộc.
- Các tác phẩm văn học mang đậm lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc, phản ánh tinh thần đoàn kết một lòng từ vua tôi, quần thần đều quyết tâm đánh giặc. Ba lần kháng chiến chống quân xâm lược Mông - Nguyên thắng lợi. Kết thúc bằng chiến thắng Bạch Đằng, giữ gìn nền độc lập chủ quyền dân tộc, đánh bại kẻ thù hung bạo nhất thế giới, đó là nguyên nhân dẫn tới sự phát triển mạnh của văn học thời Trần.
3. Giáo dục và khoa học - kĩ thuật
Câu hỏi: Em hãy trình bày vài nét về tình hình giáo dục thời Trần. Em nhận xét gì về tình hình đó.
- Tình hình giáo dục thời Trần:
+ Thời Trần, Quốc tử giám mở rộng việc đào tạo con em quý tộc, quan lại.
+ Các lộ, phủ quanh kinh thành đều có trường công. Các làng xã có trường tư.
+ Các kì thi được tổ chức ngày càng nhiều, có quy củ và nền nếp.
- Nhận xét: Tình hình giáo dục thời Trần phát triển hơn thời Lý, thời Trần mở được nhiều trường học, các kì thi được tổ chức đều đặn, có quy chế rõ ràng. Giáo dục nhằm mục đích đào tạo nhân tài, vì vậy, sự phát triển của giáo dục tạo điều kiện cho xã hội thời Trần phát triển hơn thời Lý.
Câu hỏi: Người thầy giáo tiêu biểu thời Trần là ai? Em hãy tóm tắt vài nét về người thầy đó.
Người thầy giáo tiêu biểu thời Trần là Chu Văn An. Ông sinh ngày 25 tháng 8 năm Nhâm Thìn (1292) ở Thanh Trì, Hà Nội. Từ nhỏ, ông đã bộc lộ những đức tính cao quý như ham học, cương trực, liêm khiết. Ông đậu Thái học sinh (tiến sĩ) thời Trần nhưng không ra làm quan mà ở nhà dạy học. Về sau, ông được vua Trần Minh Tông mời giữ chức Tư nghiệp Quốc tử giám (chức quan thứ hai trong Quốc tử giám). Thời Trần Dụ Tông, chính sự nhà Trần đổ nát, quan lại nhũng nhiễu dân chúng, tham lam, bè phái. Ông dâng sớ lên vua xin chém đầu 7 tên nịnh thần gây rối loạn triều chính. Vua không nghe, ông từ quan về Chí Linh (Hải Dương) dạy học, viết sách, làm thơ. Sự nghiệp của ông được ghi lại trong văn bia ở Văn Miếu.
Câu hỏi: Nền giáo dục thời Trần có gì khác với giáo dục thời Lý?
- Phép thi dưới thời Trần được tổ chức theo định kì 7 năm một lần.
- Điều lệ thi ngày càng nghiêm ngặt hơn.
- Tuyển lựa được nhiều nhân tài thực sự do chế độ thi cử nghiêm ngặt.
Câu hỏi: Em hãy trình bày vài nét về khoa học - kĩ thuật thời Trần. Em nhận xét gì về tình hình đó?
- Quốc sử viện - cơ quan viết sử do Lê Văn Hưu đứng đầu. Năm 1272, ông biên soạn xong bộ Đại Việt sứ kí gồm 30 quyển. Đây là bộ chính sử đầu tiên có giá trị của nước ta.
- Về quân sự: Tác phẩm Binh thư yếu lược của Trần Hưng Đạo đánh dấu bước phát triển về lí luận quân sự của Đại Việt.
- Y học: Người thầy thuốc Tuệ Tĩnh đã nghiên cứu cây thuốc nam, tổng kết việc chữa bệnh bằng thuốc nam trong nhân dân.
- Đặng Lộ, Trần Nguyên Đán là những nhà thiên văn học có những đóng góp đáng kể.
- Hồ Nguyên Trừng và các thợ thủ công giỏi chế tạo được súng thần cơ, đóng các loại thuyền lớn.
Nhận xét: Khoa học - kĩ thuật thời Trần phát triển cao hơn nhiều so với thời Lý, khoa học - kĩ thuật đạt được những thành tựu rực rỡ. Sở dĩ có được điều đó là do giáo dục thời Trần phát triển và kết quả của ba lần kháng chiến chống quân xâm lược Mông - Nguyên đã giúp cho Trần Hưng Đạo đúc kết được những kinh nghiệm trong tác phẩm Binh thư yếu lược và Lê Văn Hưu đã biên soạn bộ Đại Việt sử kí, bộ chính sử đầu tiên có giá trị ở nước ta.
4. Nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc
Câu hỏi: Những thành tựu đạt được của nhà Trần trên các lĩnh vực: Lịch sử, Quân sự, Y học, Thiên văn học, Kiến trúc và Điêu khắc?
- Lịch sử: Bộ Đại Việt sử kí của Lê Văn Hưu.
- Quân sự: Tác phẩm Binh thư yếu lược của Trần Hưng Đạo.
- Y học: Tuệ Tĩnh nghiên cứu cây thuốc nam để chữa bệnh trong nhân dân.
- Thiên văn học: Có những nhà thiên văn nổi tiếng Đặng Lộ, Trần Nguyên Đán.
- Kiến trúc: xây dựng nhiều công trình kiến trúc mới: tháp Phổ Minh (Nam Định); thành Tây Đô (Thanh Hoá).
- Điêu khắc: Lăng mộ vua và quý tộc cỏ nhiều tượng hổ, sư tử, chó và các quan hầu bằng đá. Hình rồng khắc trên đá trau chuốt, có sừng uy nghiêm.
Câu hỏi: Em có nhận xét gì về tình hình văn hoá, giáo dục, khoa học, kĩ thuật thời Trần?
Tình hình văn hoá, giáo dục, khoa học, kĩ thuật thời Trần phát triển mạnh mẽ hơn thời Lý. Thời Trần đã để lại những thành tựu trong lĩnh vực văn hoá, giáo dục, khoa học - kĩ thuật, nghệ thuật có giá trị lớn mà thời Lý chưa có được chứng tỏ Đại Việt dưới thời Trần là một quốc gia cường thịnh.
Câu hỏi: Tại sao văn hoá, giáo dục, khoa học - kĩ thuật, nghệ thuật thời Trần phát triển?
- Văn hoá, giáo dục, khoa học - kĩ thuật, nghệ thuật thời Trần phát triển đó là do sự quan tâm của nhà nước (có những chính sách đúng và biện pháp cụ thể).
- Do kinh tế phát triển, xã hội ổn định.
- Lòng tự hào, tự cường dân tộc được củng cố và nâng cao sau các cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm thắng lợi.