I. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN
A/ Tác giả (xem trong SGK)
Về tác giả Thanh Thảo, cần chú ý một số điếm sau đây:
- Thanh Thảo thuộc thế hệ các nhà thơ chống Mĩ có thành tựu, có tiếng nói thơ riêng được công chúng chú ý, kể cả thơ viết về chiến tranh và thời hậu chiến.
- Là một ngòi bút thơ luôn tìm tòi cái mới, nỗ lực cách tân thơ Việt, ông khước từ lối biểu đạt dễ dãi, tìm kiếm những cách biểu đạt mới và đề xuất một mĩ cảm hiện đại cho thơ.
Đàn ghi-ta của Lor-ca rất tiêu biểu cho nỗ lực cách tâm thơ Việt của Thanh Thảo, mặc dầu bài thơ còn khó hiểu vì ít nhiều nhuốm màu sắc tượng trưng và siêu thực mà ông học tập ở chính nhà thơ hiện đại Tây Ban Nha: Ga-xi-a Lor-ca.
B/ Tác phẩm: Đàn ghi-ta của Lor-ca
Trước khi tìm hiểu tác phẩm, cần đọc văn bản nhiều lần để có một cảm nhận chung ban đầu về bài thơ này. Chú ý đến cái chết bi thảm của Lor-ca được nói đến trong khổ thơ thứ hai của bài thơ (đọc kĩ chú thích (2) tr.162 để hiểu rõ về cái chết đó) và hình tượng tiếng đàn ghi-ta xuyên suốt tác phẩm, được nhà thơ miêu tả bằng nhiều hình ảnh mới lạ, hàm chứa ý nghĩa sâu sắc.
1. Cảm hứng từ cái chết bi thảm của nhà thơ lớn Tây Ban Nha
Bài thơ được gợi cảm hứng từ cái chết bi thảm của Lor-ca (1898 - 1936). Lor-ca là nhà thơ lớn Tây Ban Nha, một trong những tài năng sáng chói của văn học hiện đại Tây Ban Nha. Ông đã ca ngợi, cổ vũ nhân dân trong cuộc đấu tranh với thế lực phản động, đòi quyền sống chính đáng với một nghệ thuật mới mẻ, gây ảnh hưởng xã hội to lớn trong nhân dân. Hoảng sợ trước điều đó, năm 1936, chế độ phản động cực quyền thân phát xít đã bắt giam và bắn chết ông. Tên tuổi của Lor-ca trở thành một biểu tượng, là ngọn cờ tập hợp các nhà văn hóa Tây Ban Nha và trên thế giới chiến đấu chống chủ nghĩa phát xít bảo vệ văn hóa dân tộc và văn minh nhân loại. Lor-ca có một câu thơ nổi tiếng: “Khi tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn". Cái chết bi thảm ấy và cây đàn kì diệu này đã khơi nguồn cảm hứng cho Thanh Thảo viết bài thơ Đàn ghi-ta của Lor-ca (bài thơ, như ta đã thấy, có đề từ là câu thơ của F.G.Lor-ca).
2. Hình tượng trung tâm xuyên suốt tác phẩm: tiếng đàn ghi-ta
Nếu cái chết bi thảm của Lor-ca gây cảm xúc mạnh cho Thanh Thảo thì tiếng đàn ghi-ta của Lor-ca đã trở thành hình tượng trung tâm xuyên suốt bài thơ của ông. Bởi Lor-ca là một nhà thơ lớn, một nghệ sĩ lớn, và cái biểu trưng cho người nghệ sĩ ấy không gì đúng hơn là chính tiếng đàn của Lor-ca, tiếng đàn ghi-ta truyền thống của dân tộc Tây Ban Nha (guitare espagnol). Tiếng đàn ghi-ta là gương mặt, là cuộc đời, là tài năng và phẩm chất nghệ sĩ của Lor-ca, in đậm dấu ấn riêng của người nghệ sĩ tài hoa và khí phách, nhưng cũng phảng phất hồn dân tộc Tây Ban Nha trong đó. Hình tượng tiếng đàn được Thanh Thảo xây dựng rất độc đáo, công phu và sáng tạo, tuy ít nhiều có nhuốm màu sắc tượng trưng và siêu thực mà ông học tập ở chính nhà thơ Ga-xi-a Lor-ca. Bài thơ được cấu trúc theo diễn tiến của tiếng đàn, cũng là của cuộc đời nhà thơ lớn Tây Ban Nha:
- Khổ 1: Tiếng đàn du ca của người nghệ sĩ lang thang.
- Khổ 2 và 3: Lor-ca bị điệu về bãi bắn, tiếng ghi-ta ròng ròng máu chảy.
- Khổ 4: Tiếng đàn gợi thương cảm về cái chết thê thảm của nhà thơ chiến sĩ nhưng đó lại là tiếng đàn bất tử của người anh hùng trong lòng dân tộc và nhân loại.
- Khổ 5: Sự siêu thoát của Lor-ca: “tiếng ghi-ta nâu” đã thành “chiếc ghi-ta màu bạc”, thành con thuyền đưa Lor-ca bơi sang ngang qua dòng sông sinh tử để đến thế giới của vĩnh hằng.
- Khổ 6: Sự tự giải thoát, sự lìa bỏ tất cả của Lor-ca, nhưng linh hồn bất tử của ông vẫn ca hát, mãi mãi hát ca, và tiếng đàn ghi-ta kì diệu ấy vẫn vang lên thánh thót: li-la li-la li-la...
3. Cảm nhận về đoạn thơ:
Không ai chôn cất tiếng đàn
Tiếng đàn như cỏ mọc hoang
Giọt nước mắt vầng trăng
Long lanh trong đáy giếng.
Hình ảnh hoán dụ (không ai chôn cất tiếng đàn), hình ảnh so sánh tiếng đàn như cỏ mọc hoang, gợi thương cảm về cái chết thê thảm của nhà thơ chiến sĩ trong tay bọn phát xít khi đất nước còn chìm trong sự thống trị dã man của chúng. Đặc biệt hình ảnh giọt nước mắt vầng trăng là một hình tượng thơ siêu thực đa nghĩa bắt nguồn từ một sự việc thực: Kẻ thù sau khi bắn nhà thơ đã vứt xác ông xuống giếng để phi tang. Nếu sử dụng bút pháp hiện thực thì chỉ diễn tả được đau thương và tội ác nhưng Thanh Thảo còn muốn nói nhiều hơn: tình thương, sự cao khiết, sự tỏa sáng. Nước mắt vầng trăng là nước mắt thương tiếc vầng trăng hay là nước mắt sáng đẹp và vĩnh cửu như vầng trăng, những giọt nước mắt anh hùng, như trong văn của Nguyễn Đình Chiểu (nước mắt anh hùng lau chẳng ráo), vầng trăng hay là sự hóa thân, sự thăng hoa của tâm hồn người liệt sĩ như Khoảng trời hố bom của Lâm Thị Mỹ Dạ (Đêm đêm tâm hồn em tỏa sáng! Những vì sao ngời chói lung linh). Giếng nước, nơi kẻ thù vứt xác anh, lại là nơi tỏa sáng long lanh tâm hồn anh như có vầng trăng soi vào. Sự dập vùi chuyển hóa thành sự thăng hoa, sự thê thảm chuyển hóa thành sự tôn vinh. Và đó là chiến thắng, là sự bất tử của người anh hùng.
Khổ thơ đã hội tụ được cả cái chết bi thảm và tiếng đàn kì diệu của Lor-ca trong những hình tượng thơ sáng tạo cách tân để ca ngợi tiếng đàn bất tử của người nghệ sĩ Tây Ban Nha, đế nói lên một chân lí: nghệ thuật của nhân dân sẽ trường tồn vĩnh cửu.
II. LUYỆN TẬP
1. Cảm nhận của anh (chị) về hình ảnh Lor-ca được thể .hiện qua bài thơ. Anh (chị) tự làm.
2. Viết lời bình khổ đầu bài thơ Đàn ghi ta của Lor-ca của Thanh Thảo.
• Giới thiệu đoạn văn tham khảo
Mở đầu bài thơ là một hình tượng, một ngôn từ lạ: “Những tiếng đàn bọt nước”. Như một nghệ sĩ du ca Digan, Lorca đi đâu cũng cầm trên tay cây đàn ghi ta espagnol, đặc sản âm nhạc của dân tộc Tây Ban Nha. Đó cũng là cây đàn lia (lyre), cây đàn thơ của Lorca. Nhưng vì sao tiếng đàn lại như “bọt nước”?. Phải chăng vì tiếng đàn đã nổi lên tròn trịa, trẻ trung, nhảy nhót,nở bùng rồi lại tan đi, tan đi rồi lại nở bùng như những bọt nước mà cơn mưa rào to làm nảy lên trên mặt sân: “Trời mưa bong bóng phập phồng” (ca dao Việt Nam). Hình ảnh nhà thơ chiến sĩ . như một đấu sĩ trên đấu trường bò tót. Nhưng người mặc áo choàng đỏ ấy không phải là một đấu sĩ bò tót mà là một nghệ sĩ lang thang và cũng như nhiều nghệ sĩ lớn, nhiều thiên tài của nhân loại, chàng cô đơn, chàng “đi về miền đơn độc”.
Chính là miền lí tưởng, lí tưởng của con người, của nghệ thuật là miền không mấy kẻ dấn thân và cũng không dễ tìm người đồng điệu. Trên con đường ấy có vầng trăng chếnh choáng, chếnh choáng như tâm trạng của chàng, người đang ngây ngất say, say đời, say nghệ thuật, say thơ, say lí tưởng. Con đường ấy cũng là con đường dài, con đường gian khổ và đau khổ. Hình ảnh hư cấu, ẩn dụ đã nói lên điều ấy. Ngay trong khổ đầu, hình ảnh Lorca đã là một hình tượng độc đáo, rất Lorca, rất Tây Ban Nha mà rất nhân loại, rất thời đại mà rất muôn thở.