Lớp 8 - Trang 38

Trong lịch sử dân tộc Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XV là thời kì xây dựng và bảo vệ đất nước. Gắn với thời kì này chính là hai áng văn chương tiêu biểu, thể hiện vai trò của người lãnh đạo an ninh như Lý Công Uẩn và Trần Quốc Tuấn đối với vận mệnh của đất nước là Chiếu dời đô và Hịch tướng sĩ.

Yêu cầu cuối cùng: hành động

Đánh thức tinh thần về đạo thần chủ ở tướng sĩ dưới quyền

Đây là phần quan trọng nhất của bài văn. Cách thức tỉnh của Trần Quốc Tuấn về nội dung vô cùng phong phú và nghệ thuật diễn đạt rất thấu lí đạt tình.

Xác định nguyên lí về đạo thần chủ

Yêu cầu HS nhấn mạnh được vấn đề:
- Hịch tướng sĩ là một áng văn chính luận xuất sắc, có sự kết hợp giữa lập luận chặt chẽ, sắc bén với lời văn thống thiết.

Hịch tướng sĩ thể hiện tinh thần yêu nước và lòng căm thù giặc sâu sắc của Trần Quốc Tuấn, thông qua đó thể hiện ý chí quyết chiến thắng kẻ thù xâm lược. Ông viết: Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối; ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa; chỉ căm tức chưa xả thịt lột da, nuốt gan uống máu quân thù. Dẫu cho trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, nghìn xác này gói trong da ngựa, ta cũng vui lòng. Đó là một tấm lòng trăn trở, đau xót, xót xa cho cảnh đất nước bị voi ngựa giày xéo. Câu nói ấy thâu tóm được tinh thần chung của bài hịch, khẳng định được tấm lòng yêu nước thiết tha của Trần Quốc Tuấn đối với non sông, đất nước, đồng thời là sự căm thù giặc sâu sắc.

a) Mở bài:
Nêu được luận điểm: Lòng nồng nàn yêu nước của Trần Quốc Tuấn trong Hịch tướng sĩ.

- Nêu hoàn cảnh ra dời của tác phẩm, mục đích của bài hịch (khích lệ tướng sĩ).

Có thể tóm tắt hệ thống luận điểm của bài hịch như sau:

Nghệ thuật nghị luận ở phần thứ ba của bài hịch có hai đặc điểm nổi bật là:

Trong bài hịch, Trần Quốc Tuấn đã trực tiếp bộc bạch lòng yêu nước và tinh thần căm thù giặc, ở đoạn văn: “Ta thường...vui lòng”. Cách biểu hiện tâm trạng của tác giả vẫn nằm trong lối diễn tả bằng ước lệ, khoa trương quen thuộc của văn học cổ, nhưng vẫn tạo được hiệu quả cao, truyền cho người đọc những cảm xúc mạnh mẽ. Sở dĩ có được hiệu quả ấy, vì tác giả đã truyền vào những ước lệ những nỗi niềm trăn trở, những tình cảm mạnh mẽ, tha thiết của mình.

Trong phần hai, sau khi đã nêu những tấm gương trung nghĩa của các tướng sĩ trong sử sách và thực tế (ở phần mở đầu), tác giả hướng người tiếp nhận bài hịch vào hiện tình đất nước để khơi dậy tinh thần yêu nước, lòng căm thù giặc ở mỗi người. Nghệ thuật khích lệ ở đoạn này như sau:

Về mục đích và ý nghĩa: Bài hịch nhằm khích lệ lòng yêu nước, tinh thần trung nghĩa với chủ tướng của các tướng sĩ, khích lệ tinh thần trọng danh dự ở họ, từ đó củng cố ý chí chiến đấu, quyết tâm đánh giặc của toàn quân khi kẻ thù xâm lược đã ngấp nghé ngay cửa ngõ đất nước.

Nếu được sống những ngày tháng sôi sục năm 1284 - 1285 mà đọc Hịch tướng sĩ, hẳn không ai cầm được nước mắt. Kết thúc bài hịch, Trần Quốc Tuấn giãi bày: Ta viết bài hịch này để các ngươi biết bụng ta.

Phong trào giải phóng dân tộc “đánh dấu một giai đoạn mới trong lịch sử thế giới vào đầu thế kỉ XX”. Đặc biệt, chiến tranh đế quốc 1914 - 1918 và Hòa ước Véc-xai đáng sỉ nhục làm cho các dân tộc và các giai cấp bị áp bức trên toàn thế giới nhận định được rõ thêm bản chất của chủ nghĩa tư bản. Các nước đồng minh “chiến thắng”, một mặt tăng cường bóc lột giai cấp công nhân châu Âu, châu Mĩ, một mặt ra sức khai thác tàn nhẫn thuộc địa. Cách mạng tháng Mười chỉ ra con đường đấu tranh của nhân loại cần lao. “Phương Đông thức tỉnh” sẽ góp phần quan trọng đánh đổ chủ nghĩa đế quốc. Nhân dân các nước bị nô dịch nổi dậy giành độc lập, tự do, có nghĩa là từng bộ phận của chủ nghĩa đế quốc sẽ sụp đổ, bão táp cách mạng sẽ nổi lên ở châu Á, châu Phi, châu Mĩ La-tinh. Người anh hùng mới của thế kỉ XX ra đời một trách nhiệm lớn lao. Nó không thể vắng mặt trong văn học thế giới.

Hình ảnh những tên thực dân trong Bản án chế độ thực dân Pháp của Nguyễn Ái Quốc. Tác phẩm Bản án...ra đời trong thời kì chủ nghĩa thực dân Pháp thực hiện âm mưu “khai thác triệt để” thuộc địa. Sau Đại chiến thứ nhất, bọn đế quốc Pháp phản bội mọi lời hứa hẹn tốt đẹp với nhân dân thuộc địa. Hơn nữa, chúng ra sức tăng cường toàn bộ chính sách bóc lột, đàn áp hết sức dã man, với những kế hoạch quy mô, những tổ chức có hệ thống về mọi mặt: kinh tế, chính trị, văn hoá. Hầm mỏ, nhà máy đồn điền cao su tập trung hàng nghìn cõng nhân là những địa ngục trần gian.

Đây có thể được xem là đoạn vĩ thanh của chương Thuế máu, cũng là cách để tác giả khép lại vấn đề này. Khi những “vật liệu biết nói” đã trở nên không còn cần thiết (tác giả sử dụng cách nói hết sức ấn tượng: “Khi đại bác đã ngấy thịt đen, thịt vàng rồi”), những đứa “con yêu”, những người “bạn hiền” lập tức trd thành “giống người bẩn thỉu”. Bởi thế nên họ (những người may mắn sống sót trong số bảy mươi vạn người bản xứ kia), sau khi đã công hiến xương máu của mình để bảo vệ nền dân chủ, văn minh đã bị chính cái nền văn mmh đó cướp đoạt nốt số tài sản cuối cùng, bị đối xử vô cùng tàn tệ (bị kiểm soát, đánh đập vô cớ, cho ăn thì ăn như lợn ăn và bị xếp dưới hầm tàu như xếp lợn...).

Mục này viết cụ thể hơn về việc những người dân bản xứ đã đóng thuế máu như thế nào.

Tác giả viết: “Một bạn đồng nghiệp nói với chúng tôi...”

“Trước năm 1914, họ chỉ là những tên da đen bẩn thiu, những tên An-nam-mít bẩn thỉu...”. Cách hành văn đó đã gợi ý lên một ý rằng: trong chiến tranh, rất có thể họ (những người da đen và những người An-nam-mít ấy) sẽ có một thân phận khác. Và quả đúng là như vậy: sau đó “lập tức họ biến thành những đứa “con yêu”, những người “bạn hiền” của các quan cai trị phụ mẫu nhân hậu...”. Điều gì đã khiến cho họ từ địa vị quá thấp hèn, bị khinh miệt trở nên cao quý như vậy? Không có phép lạ nào ở đây cả. Tác giả chỉ gợi ra một ý nhỏ (“ấy thế mà cuộc chiến tranh vui tươi vừa bùng nổ”) là tất cả sự thật đã được phơi bày. Công chúng Pháp rất có thể đã bị bất ngờ.

Một nguyên tắc được quán triệt thấu đáo trong quan điểm sáng tạo của Chủ tịch Hồ Chí Minh là luôn luôn phải xác định một cách rõ ràng đối tượng, mục đích (Viết cho ai? Viết để làm gì?), từ đó đề ra phương pháp cụ thể (Viết như thế nào?). Có thể nói, thành công lớn nhất về mặt nghệ thuật của Bản án chế độ thực dân Pháp nói chung và chương Thuế máu nói riêng là trên phương diện bút pháp. Mọi yếu tố từ lời văn, câu chữ, kết cấu, giọng điệu... đều được vận dụng linh hoạt, sáng tạo, đáp ứng các yêu cầu về đối tượng, mục đích của tác phẩm.

- Hoàn cảnh sáng tác hai bài thơ: tuy là hai hoàn cảnh riêng nhưng đều có điểm giống nhau đó là những hoàn cảnh khó khăn, gian khổ, thử thách tinh thần con người.

- Hoàn cảnh sáng tác bài thơ: được viết trong tù. Hồ Chí Minh ngắm trăng trong hoàn cảnh bị đọa đày trong tù, vô cùng gian khổ.

Đến câu thơ thứ ba ánh trăng mới xuất hiện trực tiếp trước mắt đắm say của người tù:

Ngắm trăng là đề tài quen thuộc cùa thi ca phương Đông. Đó là một thú vui tao nhã của các tao nhân mặc khách. Không biết tự bao giờ, trăng đã trở thành người bạn thơ, trở thành nguồn cảm hứng dồi dào cho tâm hồn nhiều xúc cảm. Nhưng người ta chỉ ngắm trăng trong những lúc thanh nhàn, tâm hồn thư thái. Vậy mà trong những tháng ngày bị giam cầm, mất tự do, Bác Hồ của chúng ta vẫn ngắm trăng và làm thơ. Tìm đên với trăng, Hồ Chí Minh tìm đến với vẻ đẹp vĩnh hằng của tạo hóa nhưng cũng là tìm đến với người bạn tri âm, đối ảnh của mình trong những tháng ngày gian khổ. Điều đó đã tạo nên một hoàn cảnh giao tiếp đặc biệt và một giọng thơ độc đáo cho thi phẩm.

Trong Nhật kí trong tủ ta luôn thấy có sự đối lập giữa một thế giới “trong tù” hà khắc, đói rét, bệnh tật, đầy sự khổ đau và một thế giới tâm hồn người tù thanh tao, lạc quan, tràn đầy hi vọng, tình yêu thương. Nó khiến hơn 100 bài thơ trong Nhật kí trong tù không hề bi lụy mà ở đó, hình ảnh người tù hiện lên như một “tiên ông”, một khách du lãng xuống vườn trần. Bài thơ Ngắm trăng của Hồ Chí Minh đã thể hiện rõ điều đặc sắc này:

Có thể nói, bên cạnh nhân vật cái tôi trữ tình, bên cạnh những nhân vật bạn tù và những anh cai, đội... thiên nhiên là nhân vật thứ ba trong thơ tù của Hồ Chí Minh nhưng đây là nhân vật thứ ba hóa thân của nhân vật thứ nhất - cái tôi trữ tình của nhà thơ nên cũng có vị trí hết sức đặc biệt. Có khi nó là cứu cánh giúp nhà thơ phá vỡ những tình thế cô đơn khủng khiếp, làm cho cảnh sống cửa ông thăng bằng hơn trong tưởng tượng đầy ý vị trữ tình.

Hồ Chí Minh là một người rất mực yêu thiên nhiên, khao khát hòa hợp với thiên nhiên, thích nếp sông thanh nhã. Người thích trăng, yêu hoa, thích nghe tiếng chim hót, suối chảy. Ngắm trăng là một bài thơ như thế.

“Ngục trung” là trong hoàn cảnh tù đày. Lẽ thường, “ngục trung” phải gắn với “tù nhân” nhưng kết thúc bài thơ người đọc lại bắt gặp hình ảnh của “thi nhân”. Một “thi nhân” ngay trong hoàn cảnh ngục tù. Đây chính là nét độc đáo khác thường của bài thơ. Có ngục tù nhưng dường như không có tù nhân. Điều này cho thấy bản lĩnh của Hồ Chí Minh: luôn đứng cao hơn hoàn cảnh. Ngục tù có thể giam cầm thân thể Bác, song tâm hồn Bác thì luôn tự do tuyệt đối. Ý thơ này còn được lặp lại ở một bài thơ khác của Người trong Nhật kí trong tù: “Ngục trung lưu trú tự do nhân” (Còn lại trong tù khách tự do).

1. Ngắm trăng là bài thơ số 21 trong tập Nhật kí trong tù. Trong tập thơ này, ánh trăng không chỉ một lần xuất hiện và cũng như những lần khác, ánh trăng trong Ngắm trăng vẫn là ánh trăng rất gợi cảm và rất trữ tình.

Lòng yêu trăng tha thiết và bản lĩnh thép của người cộng sản đã tạo nên cuộc vượt ngục tinh thần kì thú. Sự hòa quyện chất tình và chất thép, cùng với nghệ thuật đối ý và nhân hóa đã tạo nên vẻ đẹp độc đáo của bài thơ.