Diễn biến của cuộc khủng hoảng ở các nước Đông Âu và hậu quả của nó

- Bắt đầu từ Ba Lan năm 1988 và sau đó lan nhanh sang các nước khác: Các thế lực phản động chống chủ nghĩa xã hội được các nước đế quốc bên ngoài tiếp sức đã kích động công nhân bãi công, quần chúng biểu tình đấu tranh đòi cải cách kinh tế, thực hiện đa nguyên về chính trị, tiến hành tổng tuyển cử tự do, xoá bỏ độc quyền lãnh đạo của Đảng Cộng sản...
 
- Những hoạt động đó đã làm tê liệt mọi sinh hoạt của đất nước, đẩy chế độ xã hội chủ nghĩa lâm vào khủng hoảng toàn diện và trầm trọng. Đảng và Nhà nước của các nước Đông Âu buộc phải chấp nhận xoá bỏ độc quyền lãnh dạo của Đảng Cộng sản, thực hiện đa nguyên về chính trị, tiến hành tổng tuyển cử tự do.
 
- Hậu quả là qua tổng tuyển cử, hầu hết các thế lực phản động chống chủ nghĩa xã hội đã thắng cử, lên nắm chính quyền. Các Đảng Cộng sản đánh mất quyền lãnh đạo, bị chia rẽ thành nhiều phe phái. Chủ nghĩa xã hội bị sụp đổ, nhiều nước quay lại con đường tư bản chủ nghĩa. Nước Cộng hòa dân chủ Đức bị xoá tên, nhập vào Cộng hòa Liên bang Đức. Hầu hết các nước thay đổi tên nước, quốc kỳ, quốc ca. quốc huy và ngày quốc khánh.
 
Kết luận chung:
 
Liên Xô và các nước Đông Âu đã xây dựng một mô hình về chủ nghĩa xã hội chưa đúng đắn, không phù hợp với quy luật khách quan trên nhiều mặt: kinh tế, xã hội, thiếu dân chủ, thiếu công bằng. Trước những biến động của tình hình thế giới đã chậm sửa chữa. Khi sửa chữa, lại mắc những sai lầm nghiêm trọng hơn, rời bỏ những nguyên lý đúng đắn của chủ nghĩa Mác - Lênin. Một số người lãnh đạo Đảng và Nhà nước ở một số nước xã hội chủ nghĩa đã bị tha hoá, làm biến dạng chủ nghĩa xã hội, làm mất lòng tin, gây bất mãn trong nhân dân. Ngoài ra còn có sự hoạt động chống phá của chủ nghĩa xã hội của các thế lực phản động trong và ngoài nước. Tất cả đã dẫn đến sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội ở các nước này.

Song, đó chỉ là sự sụp đổ của một mô hình chủ nghĩa xã hội chưa khoa học, chưa nhân văn, là một bước thụt lùi của chủ nghĩa xã hội chứ không phải là sự sụp đổ lý tưởng xã hội chủ nghĩa của loài người. Ngọn cờ của chủ nghĩa xã hội đã từng tung bay trên những khoảng trời rộng lớn đến tận hòn đảo Cu Ba bé nhỏ anh hùng. Ngọn cờ ấy tuy có dừng tung bay ở bầu trời Liên Xô và một số nước Đông Âu nhưng rồi đây lại sẽ tung bay trên nhiều khoảng trời mênh mông xa lạ: Bầu trời Đông Nam Á, bầu trời Châu Phi, Mỹ Latinh và ngay cả trên cái nôi ồn ào, náo nhiệt của chủ nghĩa tư bản phương Tây... Đó là ước mơ của nhân loại tiến bộ và đó cũng là quy luật phát triển tất yếu của lịch sử xã hội loài người.