I. KIẾN THỨC CƠ BẢN
1. Tư tưởng, tôn giáo, tín ngưỡng
- Nho giáo: nhìn chung vẫn còn giữ được địa vị thống trị trong xã hội.
- Phật giáo: Đạo giáo và tin ngưỡng dân gian vốn bị nhà nước Lê sơ hạn chế, thậm chí cấm đoán, thì bây giờ lại có điều kiện được phục hồi và phát triển. Nhiều chùa chiền, đền miếu, am, quan được khôi phục hoặc được xây dựng mới ở cả Đàng Trong và Đàng Ngoài, trong đó không ít là do sự khuyến khích và cung tiến của vua chúa, phi tần và gia đình quan lại.
- Thiên chúa giáo: Từ năm 1533, một giáo sĩ đạo Thiên chúa (đạo Ki-tô) vào truyền đạo ở khu vực duyên hải tỉnh Nam Định, nhưng phải đến thế kỉ XVII, việc truyền bá đạo Thiên chúa mới thực sự được đẩy mạnh. Lúc đầu cả chúa Nguyễn và chúa Trịnh đều tỏ ra thân thiện vói các nhà truyền giáo, nhưng dần dần chúa Trịnh và chúa Nguyễn đều thi hành chinh sách cấm đạo.
- Chữ Quốc ngữ: Trong quá trình phát triển của dân tộc, tiếng Việt ngày càng phong phú và trong sáng. Trên nền tảng đó, các giáo sĩ phương Tây vào nước ta truyền đạo đã học tiếng Việt để giảng đạo và dùng chữ cái La-tinh ghi âm tiếng Việt Cho đến giữa thế kỉ XVII, với sự xuất hiện của cuốn từ điển Việt - Bồ - La- tinh và cuốn Giáo lí cương yếu bằng tiếng Việt, có thể coi chữ Quốc ngữ đã ra đời. Tuy nhiên, phải vài thế kỉ sau đó, mãi đến đầu thế kỉ XX, chữ Quốc ngữ mới chính thức trở thành chữ viết của dân tộc Việt Nam
2. Giáo dục và khoa cử
* Ở Đàng Ngoài:
Giáo dục và khoa cử theo hệ thống Nho giáo vẫn được duy trì tương đối liên tục.
+ Chỉ hai năm sau khi lên ngôi, vào năm 1529, Mạc Đăng Dung đã mở ngay khoa thi Hội lấy đỗ 27 tiến sĩ. Từ đó về sau, cứ ba năm, nhà Mạc mơ một khoa thi lấy đỗ 385 tiến sĩ, trong đó có Trạng nguyên Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491 – 1585, tức Trạng Trình) và bà Nguyễn khi Duệ - nữ tiến sĩ đầu tiên và duy nhất trong lịch sử khoa cử Nho học Việt Nam.
+ Triều Lê Trung hưng tiếp nối truyền thông của nhà Lê sơ trước đây, bên cạnh hình thức thi cử chính quy, còn tổ chức các kì thi chế khoa, thịnh khoa, khoa sĩ vọng lấy đỗ 851 tiến sĩ. Tuy vậy, nội dung giáo dục ngày càng khuôn sáo, việc tổ chức thi cử nặng nề về hình thức và gian lận công khai nên chất lượng giáo dục ngày một suy giảm.
* Ở Đàng Trong: hình thức khoa cử xuất hiện muộn và không được chú trọng như Đàng Ngoài. Họ Nguyễn quan tâm hơn đến kiến thức thực tế và tuyển dụng quan lại chủ yếu thông qua hình thức tiến cử.
3. Văn học và nghệ thuật
- Văn học: thế kỉ XVI - XVII và đầu thế kỉ XVIII, ở nước ta, văn học chữ Hán vẫn chiếm ưu thế. Tuy vậy, nét nổi bật của văn học giai đoạn này là sự nở rộ của các tác phẩm văn thơ viết bằng chữ Nôm.
- Nghệ thuật: đây cũng là giai đoạn đánh dấu sự phục hồi và phát triển của các loại hình nghệ thuật diễn xướng và tạo hình cổ truyền. Nghệ thuật sân khấu như chèo, tuồng, hát ả đào, hát quan họ, hát trống quân... hết sức phong phú, đa dạng, phản ánh sinh động đời sống và ước vọng của nhân dân. Nhiều đình, chùa và các công trình kiến trúc đương thời còn lưu giữ được các tác phẩm điêu khắc gỗ diễn tả cảnh sinh hoạt thường ngày ở làng quê như chèo thuyền, đấu vật, chọi gà, đánh cờ, đi cày, tắm ao... Tiêu biểu nhất là tượng Phật Bà Quan Âm nghìn mắt, nghìn tay ở chùa Bút Tháp (Thuận Thành, Bắc Ninh).
4. Khoa học - kĩ thuật
- Sử học: Có những tác phẩm lớn như Lê triều công nghiệp thực lực của Hồ Sĩ Dương, Ô châu cận lục của Dương Văn An, Thiên Nam ngữ lục (khuyết danh)... Đặc biệt, Đại Việt sử kí toàn thư được Ngô Sĩ Liên khởi thảo từ thế kỉ XV, rồi được các sứ thần triều Lê sau này biên soạn và hoàn chỉnh.
- Khoa học quân sự: thế kỉ XVI - XVIII cũng đạt được những thành tựu rất quan trọng về cả hai phương diện lí luận và thực tiễn với sách Hồ trướng khu cơ và công trình luỹ Thầy của Đào Duy Từ. Thời kì này, công nghiệp đúc súng và đóng các loại thuyền chiến có trang bị đại bác của Đàng Trong được nâng cao thêm một bước do sự phát triển của kĩ thuật trong nước, mặc khác, do tiếp thu và vận dụng kì thuật của phương Tây.
II. CÂU HỎI TRẮC NGHIỆM
Câu 1: Ở các thế kỉ XVI - XVIII, hệ tư tưởng nào vẫn giữ vị trí thống trị trong xã hội nhưng không còn vai trò độc tôn?
A. Phật giáo.
B. Nho giáo.
C. Đạo giáo.
D. Thiên chúa giáo.
Đáp án: B
Câu 2: Vì sao ở các thế kỉ XVI - XVIII, Nho giáo không còn giữ vị trí độc tôn trong xã hội?
A. Nhà nước trung ương tập quyền Lê sơ bị sụp đổ.
B. Sự phát triển của kinh tế hàng hoá.
C. Sự phát triển của Phật giáo và Đạo giáo.
D. Câu A và B đúng.
Đáp án: D
Câu 3: Tôn giáo nào trước đây bị nhà nước Lê sơ hạn chế, thậm chí cấm đoán, đến thế kỉ XVI - XVIII có điền kiện phục hồi và phát triển?
A. Phật giáo, Đạo giáo.
B. Thiên chúa giáo.
C. Ấn Độ giáo Hồi giáo.
D. Phật giáo, Thiên chúa giáo.
Đáp án: A
Câu 4: Đến thế kỉ nào, Thiên chúa giáo truyền bá mạnh mẽ vào nước ta?
A. Thế kỉ XV.
B. Thế kỉ XVI.
C. Thế kỉ XVII.
D. Thế kỉ XVIII.
Đáp án: C
Câu 5: Đến giữa thế kỉ XVII, cuốn sách nào viết bằng tiếng Việt, có thể coi là chữ Quốc ngữ đã ra đời?
A. Giáo lí Thiên Chúa giáo.
B. Giáo lí Cương mục.
C. Thông giám cương yếu.
D. Giáo lí cương yếu.
Đáp án: D
Câu 6: Vào thời gian nào chữ Quốc ngữ chính thức trở thành chữ viết của dân tộc Việt Nam?
A. Thế kỉ XVII.
B. Thế kỉ XVIII.
C. Thế kỉ XIX.
D. Thế kỉ XX.
Đáp án: D
Câu 7: Trạng nguyên Nguyễn Bỉnh Khiêm đỗ tiến sĩ trong thời kì nào?
A. Nhà Lê sơ.
B. Nhà Lý.
C. Nhà Mạc
D. Nhà Hồ.
Đáp án: C
Câu 8: Ai là người nữ tiến sĩ đầu tiên và duy nhất trong lịch sử khoa cử Nho học Việt Nam ?
A. Nguyễn Thị Duệ.
B. Đoàn Thị Điểm.
C. Lý Chiêu Hoàng.
D. Bùi Thị Xuân.
Đáp án: A
Câu 9: Nét nổi bật của văn học giai đoạn từ thế kỉ XVI đến đầu thế kỉ XVIII là sự nở rộ của các tác phẩm văn thư viết bằng chữ nào?
A. Nôm.
B. Hán.
C. Quốc ngữ.
D. Các chữ trên.
Đáp án: A
Câu 10: Cuốn sử học “Lê triều công nghiệp thực lục” do ai viết?
A. Hồ Sĩ Dương.
B. Dương Văn An.
C. Ngô Sĩ Liên.
D. Lý Thánh Tông.
Đáp án: A
Câu 11: Tác phẩm sử học nổi tiếng được Ngô Sĩ Liên khởi thảo vào thế kỉ XV và được in vào thế kỉ XVII có tên gọi là gì?
A. Đại Việt sử kí.
B. Thông giám Cương mục.
C. Việt điện u linh.
D. Dại Việt sư kí toàn thư.
Đáp án: D
Câu 12: Sách “Hồ trường khu cơ” về công trình luỹ Thầy gắn liền với tên tuổi của ai?
A. Nguyễn Bỉnh Khiêm.
B. Đào Duy Từ.
C. Ngô Thế Lân.
D. Mạc Thiên Từ.
Đáp án: B