A. Thời kỳ miền Bắc tiến hành cách mạng XHCN và xây dựng CNXH trong hoàn cảnh hòa bình (1954 - 1965):
a. Thời kỳ nhân dân miền Bắc thực hiện kế hoạch 5 năm khôi phục kinh tế và hàn gắn những vết thương chiến tranh (1954 - 1957):
Trong kế hoạch này Đảng đã đề ra trọng tâm là khôi phục, khâu chính là nông nghiệp, cải cách ruộng đất là nhiệm vụ trung tâm. Tất cả nhằm nâng tổng sản lượng nền kinh tế miền Bắc lên bằng mức năm 1939, là năm kinh tế Đông Dương phát triển nhất trong hơn 80 năm cai trị của Pháp.
- Kết quả: Cuối năm 1957 kế hoạch này đã hoàn thành. Ta thu được những thành tựu lớn. Cụ thể:
+ Về cải cách ruộng đất: Ta tịch thu được 81 vạn héc ta ruộng đất, 10 vạn con trâu bò, hơn 2 triệu nông cụ chính, cùng nhiều thóc lúa và tài sản khác của giai cấp địa chủ để chia cho hơn 2 triệu người nông dân lao động. Giai cấp địa chủ đã bị thủ tiêu. Mặc dù có một số sai lầm nhưng thắng lợi của cuộc cải cách ruộng đất vẫn là to lớn và có ý nghĩa chiến lược.
+ Về khôi phục kinh tế: Ta thu dược thắng lợi loàn diện. Tính đến cuối năm 1957, ta đã nâng tổng sản lượng lương thực ở miền Bắc lên 4,2 triệu tấn, so với 2.4 triệu tấn của năm 1939. Đời sống của nhân dân đã tạm thời ổn định.
+ Về công nghiệp: Tính đến cuối năm 1957, miền Bắc đã có 97 xí nghiệp do Trung ương quân lý được khôi phục và đưa vào sản xuất.
+ Về giao thông vận tải: Ta khôi phục được hầu hết các tuyến đường, kể cả đường bộ, đường sắt, đường thuỷ. Ta nạo vét, mở rộng được một số bến sông, bến cảng như cảng Long Tiên, cảng Hải Phòng, cảng Hòn Gai v.v... Ta làm thêm được một số đoạn đường mới như dường sắt Hà Nội - Lào Cai, bước đầu thiết lập được một số đường hàng không để giao dịch với bên ngoài như Hà Nội - Viên Chăn, Hà Nội – Bắc Kinh ... Nhìn chung ta đã khôi phục và thu được thắng lợi toàn diện, thắng lợi của kế hoạch này đã tạo tiền đề cho ta thực hiện kế hoạch tiếp theo.
b. Thời kỳ nhân dân miền Bắc thực hiện kế hoạch 3 năm cải tạo XHCN và bước đầu phát triển kinh tế, văn hoá quốc dân (1958 - 1960):
- Trong thời kỳ này ta lấy cải tạo làm trọng tâm, khâu chính là cải tạo nông nghiệp vì nước ta là nước nông nghiệp. Vả lại có cải tạo nông nghiệp mới làm cơ sở cho việc phát triển nông nghiệp và thủ công nghiệp được. Tất cả nhằm biến nền kinh tế miền Bắc từ chỗ có nhiều thành phần phức tạp thành một nền kinh tế thuần nhất XHCN với 2 hình thức sở hữu về tư liệu sản xuất là sở hữu toàn dân và sở hữu tập thể để phát triển sản xuất, cải thiện đời sống của nhân dân.
- Kết quả: Đến cuối năm 1960 kế hoạch này đã hoàn thành chúng ta lại thu được những thành tựu lớn: về nông nghiệp tính đến cuối 1960 ta đã vận động được 87% tổng số hộ nông dân vào hợp tác xã nông nghiệp, trong đó có một số HTX đã tiến lên bậc cao. Nhờ làm ăn tập thể nên sản xuất được đẩy mạnh. Tính đến cuối năm 1960 ta đã nâng tổng sản lượng lương thực ở miền Bắc lên được hơn 5 triệu tấn. Về công nghiệp, 99% các nhà tư sản miền Bắc đã làm đơn xin gia nhập công tư hợp doanh. Lúc này ta cũng hoàn thành thêm được một số nhà máy mới, nâng tổng số nhà máy xí nghiệp ở miền Bắc lên 172. Đối với những người sản xuất thủ công và tiểu thương ta vận động họ vào HTX thủ công hoặc HTX mua bán. Tính đến cuối năm 1960, giai cấp tư sản là giai cấp bóc lột cuối cùng ở miền Bắc cũng đã bị thủ tiêu. Quan hệ sản xuất mới XHCN đã được xây dựng trong tất cả các ngành kinh tế quốc dân. Nhờ công cuộc cải tạo tốt mà sản xuất được đẩy mạnh, làm cho đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân được cải thiện. Cụ thể là lương của công nhân viên chức, cán bộ, bộ đội được nâng cao hơn trước, sự nghiệp y tế, giáo dục được đẩy mạnh hơn. Tính đến cuối năm 1960 chúng ta đã căn bản xoá xong nạn mù chữ cho những người dưới 50 tuổi ở miền xuôi. Số lượng học sinh phổ thông năm 1960 đã tăng 80% so với năm 1957. Toàn miền Bắc đã có 9 trường đại học với 11.070 sinh viên, gấp 2 lần năm 1957. Số cơ sở y tế như bệnh viện, bệnh xá, trạm xá, nhà hộ sinh... năm 1960 đã tăng gấp nhiều lần so với năm 1955. Sinh hoạt văn hoá, văn nghệ, báo chí... của nhân dân được nâng lên rõ rệt. Những thành tựu ấy đã được phản ánh trong bản Hiến pháp của nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa (31/12/1959). Trên nấm mồ của những tệ lậu người bóc lột người kinh tởm, nhơ nhớp xưa kia ở nông thôn, giờ đây chúng ta đã dựng lên những ngôi nhà mới. Trời đã sáng hửng rồi. Làng nước đã bắt đầu phong quang, nghèo nàn và lạc hậu đang lùi dần vào dĩ vãng, ấm no và hạnh phúc đang đến dần vói người dân miền Bắc nước ta.
c. Thời kỳ nhân dân miền Bắc thực hiện kế hoạch 5 năm lần thứ I (1961 - 1965):
Trong kế hoạch này, chúng ta lấy xây dựng làm trọng tâm. Tất cả nhằm bước đầu xây dựng cơ sở vật chất và kỹ thuật cho CNXH, cải thiện một bước đời sống của nhân dân.
+ Kết quả: Kế hoạch 5 năm mới chỉ thực hiện được có 4 năm 1 tháng thì phải dừng vì từ 2/1965 trở đi đế quốc Mỹ đã mở rộng việc đánh phá quy mô toàn miền Bắc. Mặc dù vậy nhiều ngành đã hoàn thành và hoàn thành vượt mức kế hoạch đề ra. Cụ thể, về nông nghiệp, quan hệ sản xuất mới XHCN ngày càng được củng cố công tác thuỷ lợi được đẩy mạnh, áp dụng được kỹ thuật liên hoàn trong sản xuất v.v... Tính đến cuối năm 1964 chúng ta đã nâng tổng sản lượng lương thực miền Bắc lên hơn 6 triệu tấn. Miền Bắc lần đầu tiên tự túc được lương thực và còn có tích luỹ. Về công nghiệp, trong kế hoạch 5 năm, chúng ta đã hoàn thành được hàng loạt nhà máy mới, nâng tổng số nhà máy xí nghiệp ở miền Bắc lên 500. Nhiều khu công nghiệp mới đã được hình thành, tiêu biểu như khu Gang thép Thái Nguyên, khu hóa chất Việt Trì, dệt Vĩnh Phú, Apatit Lào Cai. Nhiều khu công nghiệp mới mọc lên ở Quảng Ninh, Hà Nội, Hải Phòng, Vinh, Nam Định... nhiều ngành công nghiệp nới xuất hiện như ngành luyện kim, hoá chất, vật liệu xây dựng, v.v... Thủ công nghiệp phát triển rất mạnh. Chúng ta đã sản xuất được hầu hết các mặt hàng tiêu dùng phục vụ thiết yếu cho đời sống của nhân dân và quân đội. Ta có được một số mặt hàng thủ công mỹ nghệ có giá trị kinh tế để xuất khẩu. Về giao thông vận tải, ta đẩy mạnh công tác thuỷ lợi, kết hợp giao thông với cải tiến đổng ruộng, đẩy mạnh việc phát triển hệ thống đường chiến lược nối liền các tỉnh, nối liền miền xuôi với miền ngược, tạo điều kiện cho việc giao lưu kinh tế và phục vụ quốc phòng, làm giảm sự cách biệt giữa thành thị với nông thôn. Về thương nghiệp, lúc này thương nghiệp XHCN đã chiếm ưu thế. Nhờ vậy hàng hoá đã đến tận tay người tiêu dùng. Thương nghiệp đã góp phần cúng cố quan hệ sản xuất mới, bình ổn vật giá và ổn định đời sống của nhân dân. Ta đã đặt quan hệ buôn bán với 27 nước trên thế giới.
Nhìn chung, nền kinh tế miền Bắc sau kế hoạch 5 năm lần thứ nhất đã phát triển thêm một bước. Kinh tế phát triển làm cho đời sống nhân dân cũng được cải thiện một phần. Cụ thể là: lương thực tế của cán bộ, bộ đội, công nhân viên chức nhà nước tăng 33%; thu nhập của nông dân bình quân hàng năm tăng 14.5%. Giáo dục, y tế đều phát triển. Năm học 1964 -1965 so với năm học 1960-1961 số học sinh phổ thông đã tăng từ 1.899.000 lên 2.676.000, số sinh viên đại học từ 16.700 lên 27.000. Cán bộ y tế được phát triển rất mạnh, vừa đáp ứng yêu cầu phục vụ đời sống nhân dân vừa phục vụ cho chiến trường. Quân đội đã bước đầu tiến lên chính quy và hiện đại. Nhìn lại sau 10 năm tiến hành cách mạng XHCN và xây dựng CNXH ở miền Bắc, tại Hội nghị Chính trị đặc biệt (3/1964), Hồ Chủ tịch đã nhận xét: “Trong 10 năm qua, miền Bắc nước ta đã tiến những bước dài chưa từng thấy trong lịch sử dân tộc: đất nước, xã hội và con người đều đổi mới”. Miền Bắc giờ đây đã có tiềm lực kinh tế vững mạnh, quốc phòng hùng hậu. Đây chính là tiền đề cho nhân dân miền Bắc có thể đương đầu và đánh thắng chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ trẽn miền Bắc, chi viện đầy đủ cho cách mạng miền Nam và làm trọn nghĩa vụ với cách mạng Lào và cách mạng Campuchia.
B. Thời kỳ miền Bắc xây dựng CNXH trong hoàn cảnh cả nước có chiến tranh (1965 - 1975):
Tính đến giữa năm 1965 Mỹ đã thất bại hai chiến lược chiến tranh xâm lược ở miền Nam (Chiến lược chiến tranh đơn phương 1954 - 1960 và Chiên lược chiến tranh đặc biệt 1961 - 1965) chúng hiểu rằng sở dĩ chúng bị thua ở miền Nam là do có sự chi viện của hậu phương miền Bắc XHCN. Vì thế, chúng đánh phá ra miền Bắc. Mục đích của chúng là phá hoại tiềm lực kinh tế và quốc phòng của miền Bắc, ngăn chặn sự chi viện của miền Bắc cho miền Nam, giúp chúng giành thắng lợi ở miền Nam.
Sau khi đã so sánh tình hình tương quan lực lượng một cách khoa học toàn diện và cụ thể giữa ta và Mỹ (trên thế giới cũng như ở Việt Nam). Đảng đề ra chủ trương chiến lược mới cho ta là: Phát động một cuộc chiến tranh nhân dân, toàn dân, toàn diện và dựa vào sức mình là chính, kiên quyết đánh bại chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ trên miền Bắc, bảo vệ vững chắc miền Bắc tiếp tục xây dựng XHCN trong hoàn cảnh có chiến tranh.
Thực hiện chủ trương này, từ năm 1965 đên 1975 miền Bắc đã trải qua 4 lần chuyển hướng kinh tế:
- Lần thứ nhất, từ 1965 đến 1968, miền Bắc chuyển hướng từ hòa bình sang chiến tranh để đánh bại cuộc chiến tranh phá hoại lần một của Mỹ và tiếp tục xây dựng CNXH.
- Lần thứ hai, từ 1969 đến 1971, miền Bắc chuyển hướng từ chiến tranh sang hòa bình để khôi phục và phát triển kinh tế.
- Lần thứ ba, năm 1972, miền Bắc chuyển hướng từ hòa bình sang chiến tranh để đánh bại chiến tranh phá hoại lần 2 của Mỹ (từ tháng 3 đến hết tháng 12/1972) và tiếp tục xây dựng CNXH.
- Lần thứ tư, từ năm 1973 đến 1975, miền Bắc chuyển hướng từ chiến tranh sang hòa bình để khôi phục và phát triển kinh tế.
Trong cả quá trình 10 năm ấy, miền Bắc luôn luôn phải làm trọn nhiệm vụ của hậu phương lớn đối với tiền tuyến lẫn miền Nam, tích cực giúp đỡ cách mạng Lào và Campuchia.
Mặc dù gặp khó khăn gian khổ, song nhân dán miền Bắc đã vượt lên tất cả và đã thu được những thành tựu rất phi thường, biểu hiện trên hai phương diện:
* Về chống chiến tranh phá hoại: Ta đã đánh bại hai cuộc chiến tranh phá hoại bằng không quân và hải quân của Mỹ (lần thứ nhất từ năm 1965 đến 1968, bắn rơi hơn 3.200 máy bay phản lực của Mỹ, lần thứ hai từ tháng 3 đến hết 12/1972, bắn rơi thêm gần 1.000 chiếc nữa), nếu cộng cả 2 lần ta đã bắn rơi 4.181 máy bay phản lực Mỹ, bắn cháy, bắn chìm nhiều tàu chiến Mỹ, bắt sống nhiều phi công Mỹ. Đặc biệt là ta đã làm nên trận “Điện Biên phủ trên không”, đập tan cuộc phản kích chiến lược bằng B52 của không quân Mỹ vào Hà Nội và Hải Phòng trong 12 ngày đêm (từ 18 đến 29/19/1972). Riêng trận này ta bắn rơi thêm 81 máy bay phản lực Mỹ, trong đó có 34 chiếc B52 và 5 chiếc Rim. Thắng lợi này cùng với thắng lợi của quân và dân miền Nam đã buộc Mỹ phải ký Hiệp định Pari ngày 27/1/1973 với ta, phải thừa nhận độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ của ta, phải chấp nhận rút quân Mỹ về nước trong vòng 2 tháng dưới sự giám sát của quân đội nhân dân Việt Nam, phải để cho nhân dân miền Nam được tự quyết định vận mệnh của mình. Tháng lợi của việc ký kết Hiệp định Pari đã tạo điều kiện cho ta tiến lên giành thắng lợi cuối cùng.
* Về xây dựng XHCN: Ta vẫn tiếp tục xây dựng chủ nghĩa xã hội. cụ thể:
- Nông nghiệp: Ta vẫn sản xuất bình thường, đặc biệt thời kỳ này, ta lại đẩy mạnh được cuộc cách mạng kỹ thuật trong nông nghiệp, áp dụng được kỹ thuật mới, áp dụng giống mới cho năng suất cao kể cả trong trồng trọt và chăn nuôi.
- Công nghiệp: Ta không xây dựng được lớn, ta chuyển sang xây dụng vừa và nhỏ. Ta phân tán, sơ tán các nhà máy, xí nghiệp ra nhiều nơi để tiếp tục sản xuất và bảo vệ lực lượng của ta. Đặc biệt thời kỳ này, ta đẩy mạnh việc phát triển mạng lưới công nghiệp địa phương và phục vụ cho địa phương đắc lực hơn. Kết quả sau 10 năm chống chiến tranh phá hoại, miền Bắc đã có thêm hàng nghìn xí nghiệp công nghiệp địa phương ra đời.
- Thủ công nghiệp: Ta đẩy mạnh việc phát triển các nghề thủ công. Ta sản xuất được hầu hết các mặt hàng thiết yếu cần cho sản xuất và phục vụ cho đời sống của nhân dân, cán bộ, bộ đội.
Giao thông vận tải: Đây là một mặt trận nóng bỏng nhất vì địch dùng tới 60% tổng số bom đạn đánh miền Bắc để đánh vào giao thông vận tải của ta. Mục đích của chúng là ngăn chặn sự chi viện của miền Bắc cho miền Nam. Đểe chống lại địch, ta nêu khẩu hiệu “Địch đánh ta cứ đi”, “Địch phá ta sửa ta đi”. Ta phát triển thêm nhiều hệ thống đường giao thông chiến lược mới, kết hợp công tác giao thông với
cải tiến ruộng đồng. Ta phát triển thêm nhiều mạng lưới đường liên tỉnh, liên huyện, liên xã, liên thôn. Ta sáng tạo ra nhiều loại cầu: cầu phà, cầu giả. Đặc biệt ta đã mở con đường 559 (còn gọi là đường Trường Sơn) và đường ống dẫn dầu từ Bắc vào Nam. Nhờ vậy mạch máu giao thông của ta vẫn nối liền, xe ta vẫn qua. hàng ta vẫn tới đích.
- Văn hoá - giáo dục - xã hội: Mặc dù chiến tranh ác liệt, văn hoá giáo dục vẫn phát triển bình thường, số trương lớp hàng năm vẫn tăng. Mạng lưới y tế được phát triển rộng rãi, số lượng cán bộ y tế tăng rất nhanh, đáp ứng đầy đủ cho việc cứu chữa thương binh, phục vụ chữa bệnh cũng như cứu chữa thương vong trong chiến tranh. Ta có nhiều thầy thuốc trưởng thành nhanh chóng trong thực tiễn.
Tóm lại, trong chiến tranh chống Mỹ, miền Bắc vẫn vững vàng, vẫn tiếp tục xây dựng CNXH. Có thể nói 2 ngành y tế và giáo dục là 2 bông hoa đẹp nhất trong vườn hoa XHCN được nảy nở trong thời kỳ đánh Mỹ sục sôi. Nhờ vậy, chúng ta đã đánh bại được chiến tranh phá hoại của Mỹ, bảo vệ vững chắc miền Bắc, làm trọn được nhiệm vụ của hậu phương lớn đối với tiền tuyến lớn miền Nam.
Nếu “chiến tranh là sự thử thách đối vái một chế độ xã hội” (Ph.Ăngghen) thì khi ra khỏi chiến tranh, miền Bắc vẫn giữ được tư thế của người chiến thắng, điều đó chứng tỏ chế độ XHCN ở miền Bắc có tính ưu việt hơn hẳn chê độ tư bản chủ nghĩa của đế quốc Mỹ và càng hơn hẳn chế độ thuộc địa kiểu mới của Mỹ, Ngụy ở miền Nam.